Hoeveel geld gaat er om in de zorg? Wat kost de Amsterdamse brandweer? Hoeveel betaal je voor een groot speeltoestel in de openbare ruimte? En wat kost het vegen van 100 vierkante meter straat? Dit zijn wat budgettaire quizvragen die Martijn Kool, directeur van het Centrum voor Budgetmonitoring en Burgerparticipatie, aan de zaal voorlegt. De zaal bakt er niet veel van, wat maar weer eens duidelijk maakt dat budgetmonitoring een leerzame exercitie is.

Gastblog door Gijsbert van de Lagemaat – projectleider pilot Maatschappelijk Aanbesteden, Coördinator Sociale Plus Indische Buurt, Stadsdeel Amsterdam Oost

Op 22 januari, ’s ochtends rond half tien is de conferentiezaal van de Meevaart al flink vol, met zo’n zestig mensen uit het hele land die gekomen zijn voor de leerkring Open Overheid voor gemeenten, dit keer met als thema van Budgetmonitoring tot Buurtbegroten. De Meevaart is een buurtcentrum in bewonerszelfbeheer in de Amsterdamse Indische Buurt. Van de aanwezigen is ruim de helft ambtenaar. Verder zijn er vertegenwoordigers van initiatieven, adviseurs en een enkel raadslid. Op de vraag wie financieel specialist is, gaan drie handen omhoog.

“Budgetmonitoring is waar films vaak over gaan: follow the money. Politici beloven eens per vier jaar: wij gaan geld geven aan… Budgetmonitoring is een vorm van lokaal detective spelen: waar gaat het beloofde geld echt naartoe?” – Pierre Mehlkopf

Pierre Mehlkopf, directeur van de Meevaart, weet ook veel van budgetmonitoring legt uit wat het is. Het citaat hierboven kwam uit zijn mond. Follow the money, is dus het korte antwoord.

Brazilië

Volgens Pierre is het allemaal begonnen in Brazilië, in de tijd dat het land begon op te krabbelen uit de dictatuur: corruptie alom, veel geld in weinig zakken. Bijvoorbeeld: de regering zegt dat ze 1 miljard real in verbetering van het onderwijs steekt. Bij een miljoen scholen betekent dat: 1000 real per school. Maar er waren geen scholen waar die 1000 real aankwam: waar is dat geld gebleven? Zo leidt zo’n politieke belofte tot lokale activering: de scholen en de ouders gaan verhaal halen: waar blijven onze 1000 real? Een volgende stap is dat de actief geworden leerkrachten en ouders tegen elkaar zeggen: hoe kunnen we meer met die 1000 real doen, bijvoorbeeld door onszelf in te zetten? Zo leidt budgetmonitoring tot een actievere civil society, een sterkere dragende samenleving.

Als een bewonersinitiatief aan de lokale overheid om een subsidie vraagt, dan is het antwoord vaak: “Nee, want daar geven we al geld aan uit, er wordt al aan dat probleem gewerkt”. De overheid is er niet bijster goed in om na te gaan of het gewenste effect wel optimaal bereikt wordt met die uitgave. Het probleem is belegd, en dat is dat. Daar moet verandering in komen vindt Pierre.

“Zo leidt budgetmonitoring tot een actievere civil society, een sterkere dragende samenleving.” – Pierre Mehlkopf

Close harmony

Mehlkopf zegt dat de pilot met budgetmonitoring in de Indische Buurt nog wat moeizaam verloopt: “Wij lopen mee met de Gemeente Amsterdam, die na de start in Oost aan een behoorlijk ingewikkeld traject is begonnen. Hier in de buurt lopen we sneller dan de gemeente. Alles in close harmony, daar niet van, maar het betekent wel dat wij eind maart met een buurtactieplan komen, waarbij de vertaling naar budgetten nog niet gaat lukken. Waar we naartoe willen is een burgerbegroting, een begroting die door burgers is opgesteld.

Er lopen ook pilots in Hoogeveen en in Nieuw-Dordrecht, een plaatsje met 650 woningen dat onder de gemeente Emmen valt. In Nieuw-Dordrecht is een dorpscoöperatie die bijna alles zelf gaat doen, en daarover afspraken maakt met de gemeente. Maar: 250 woningen zijn geen lid van de coöperatie. Dat roept vragen op over de legitimiteit van de coöperatie: kunnen zij namens het hele dorp spreken? Hoe ga je om met het gegeven dat er altijd een voorhoede en een achterhoede is?

Ten slotte: wat doet het Centrum voor Budgetmonitoring en Burgerparticipatie? Pierre Mehlkopt: “Vertellen over ervaringen. Het is voor ieder nieuw initiatief belangrijk om te weten dat tegenstellingen en verschillende posities erbij horen en hoe je daarmee om kunt gaan”.

“Open Overheid wordt het pas als je vanuit een van de vier aanvliegroutes zoals Open Data andere vormen zoals Open Aanpak of Open Contact erbij mengt.” Mikis de Winter

Transparant tot en met het kasboek?

Mikis de Winter van het Expertisepunt Open Overheid ziet budgetmonitoring als een instrument in een scala van middelen om een transparante overheid te krijgen en om in actie te komen naar een maatschappelijk gewenst doel. Hij heeft een overzicht gemaakt met voorlopig acht vormen, van de klassieke overheidsbegroting tot en met de burgerbuurtbegroting met een volledig inzichtelijk kasboek.

Financiële transparantietabel v03

Voor velen is de gemeentebegroting een black box, zegt De Winter: “Volledige transparantie en volledig directe zeggenschap vanuit de maatschappij acht ik in de huidige situatie niet snel bereikbaar, althans niet als doel op zich. Het streven naar budgetmonitoring – waarbij de gemeenschap in de meest vergaande vorm uiteindelijk zelf gaat over de verdeling van het budget – is wellicht een mooie middenweg, die overigens in Nederland nog bijna nergens praktijk is.”

De vraag is natuurlijk: Wat wil je bereiken met transparantie? Welk doel dient een openbaar kasboek? Het belangrijkste doel is volgens De Winter dat het de samenwerking ondersteunt, zowel de burgerparticipatie (burgers participeren in overheidsprocessen) als de overheidsparticipatie (overheid participeert in maatschappelijke processen). Het is in dat licht misschien nog wel nuttiger als je integraal kunt zien welke geldstromen er door de wijk gaan: niet alleen overheidsgeld, maar ook bijvoorbeeld de bestedingen van corporaties, zorginstellingen, en die van burgers zelf.

Mikis de Winter: “We zien vier aanvliegroutes van Open Overheid: Open Contact, Open Aanpak, Open Data en Open Verantwoording. Zo’n aanvliegroute is handig, want dan kun je aandacht en energie beter richten! Open Overheid wordt het als je vanuit die aanvliegroute andere vormen van Open Overheid erbij mengt. Zou zouden de G1000 initiatieven krachtiger worden als ze ook een financiële component hadden. En inderdaad: de G1000 in Amersfoort (Open Contact) gaan verder met Budgetmonitoring (Open Aanpak en Open Verantwoording).

Presentatie Mikis voor 22 januari bijeenkomst Van Budgetmonitoring tot Buurtbegroting v01

Mikis plaatst de acht vormen van oplopende financiële transparantie en samenwerking in die vier vormen van Open Overheid en ontwaart daarin veel combinatiemogelijkheden en licht er daar drie ‘versies’ van uit:

Versie 1.0 is de klassieke overheidsbegroting: verantwoorden, vergelijken, bezuinigingsdialogen – de overheid is aan zet
Versie 2.0 is budgetmonitoring: controleren, vergelijken en samenwerken – de overheid en de maatschappij zijn samen aan zet
Versie 3.0 is een burgerbegroting: eigenaarschap, vergaande samenwerking – de maatschappij is aan zet

Vervolgens gaan we in vijf parallelworkshops uiteen en worden vervolgens de touwtjes plenair aan elkaar geknoopt:

1. Utrechtse stadmakers

Fred Dekkers vertelt hoe in Utrecht bewonersinitiatieven en ‘stadmakers’ instrumenten in handen krijgen, nu B&W besloten hebben om aan de slag te gaan met budgetmonitoring en buurtbegroting. Het is mooi om te zien hoe hiermee een spannende dynamiek ontstaat tussen actieve bewoners en overheid. Het gaat om informatie op het niveau van de leefwereld van bewoners, en dat zijn buurten zoals Oog in Al, Lombok. Er komen wel vragen op als: Hoe voorkom je dat een kleine groep gaat bepalen wat belangrijk is in de wijk? Hoe neem je zoveel mogelijk bewoners mee in het proces? Hoe communiceert het kleine groepje van de voorhoede met de rest van de buurt?

2. De Amsterdamse buurtbegroting

Ilan Stoelinga is ontwerper van de Amsterdamse buurtbegroting – een online tool waarmee per buurt zichtbaar wordt hoeveel geld waaraan wordt uitgegeven – en hij is als zodanig regelmatig in prettig conflict met de initiatiefnemers van budgetmonitoring, vooral over het tempo waarin dingen beschikbaar gekomen. Hij nodigt iedereen uit om te komen vertellen wat je doet in de stad, daar is een speciale data-ophaal-werkplaats voor ingericht in het INIT aan de Jacob Bontiusplaats.

“Het gaat om meer dan data alleen, het gaat om betekenisvolle informatie en communicatie.” – Ilan Stoelinga

Stoelinga beschouwt de buurtbegroting vooral als een andere manier van denken. Het is in de eerste plaats een middel om in gesprek te komen, de dialoog te faciliteren. Je wilt bereiken dat de burger zich herkent in wat de overheid doet. Er is voor gekozen om minder informatie op te nemen dan vorig jaar, omdat teveel informatie de dialoog juist kan smoren. Sander Meijer vult aan: er staat nu minder informatie op, maar wel de relevante informatie. Bijvoorbeeld: wat kosten de activiteiten die in de gebiedsagenda staan? Er staan minder stippen op de kaart, maar per stip gaan we meer de diepte in. Amsterdam heeft 97 buurtbegrotingen: de relevante budgets maak je transparant en daarover kan de gebiedsmanager dan met de buurt in gesprek gaan. Het gaat om meer dan data alleen, het gaat om betekenisvolle informatie en communicatie.

3. Budgetmonitoring in de Indische Buurt

Pierre Mehlkopf heeft in zijn workshop de relatie budgetmonitoring-burgerparticipatie belicht vanuit de ervaringen in de Indische Buurt. Hij hoort vaak de vraag: is het niet een trucje om de burger voor de gek te houden? En als die burger dan opstaat, meepraat, actief worden, zeggen we: vertegenwoordig je de buurt wel? Is dát niet een trucje om begrotingsparticipatie niet serieus te hoeven nemen? Volgens Mehlkopf kun je budgetmonitoring zien als een nietje – niet een fietsnietje, maar het nietje uit de kantoorboekhandel: je kunt er mensen en dingen mee bij elkaar brengen die op het eerste gezicht absoluut ongelijksoortig zijn.

4. Van Porto Alegre naar Oldebroek

Joop Hofman vertelt hoe in Porto Alegre 30.000 mensen in een stadion een buurtbegroting maken en dat in Nederland alleen Oldebroek een buurtbegroting heeft. In Antwerpen is er ook een, en die gaat over 10% van de gemeentebegroting. Porto Alegre is in dit opzicht wereldkampioen met 15% van het budget. Het gaat dus altijd over een heel klein deel van de begroting.
Ook in deze workshop kwamen vragen over ‘participatiedilemma’s’: met wie spreek je eigenlijk, vertegenwoordigen die mensen de buurt wel? Volgens Hofman is dit in de praktijk nooit echt een probleem en zie je alleen maar dat de voorhoede groeit en dat steeds meer mensen actief worden. Belangrijk is wel dat er iemand is die z’n nek uitsteekt en fungeert als een inspirerend leider. Dat kan een burgemeester zijn of een actieve bewoner – maar er moet een roerganger zijn die de mensen enthousiasmeert. In Breda houden B&W pizzasessies met studenten en bewoners om ideeën op te halen voor Breda in 2030. En: loslaten is binden.

5. Rotterdammers vragen om het recht om samen te werken

Ines Balkema uit Rotterdam vindt het vormgeven aan the right to challenge een mogelijke spannendste extra dimensie aan budgetmonitoring. Met right to challenge kun je bereiken dat inwoners actiever worden. Een burgerbegroting kan dit versterken, maar het is geen noodzakelijke voorwaarde. Het is misschien beter om afhankelijk van de vraag, de maatschappelijke opgave, te kijken welke cijfers je inzichtelijk moet maken. Bewoners in Rotterdam kwamen zelf met the right to co-operate: het recht om met ambtenaren samen te werken aan de oplossing van problemen. Je kunt zeggen dat de overheid op een bepaalde manier niet meer functioneert. Maar nieuwe vormen van samenwerking vormen ook een bedreiging, waardoor ze weerstand oproepen, bijvoorbeeld binnen de ambtelijke organisatie. Het gaat immers ook over een verschuiving van macht en middelen. Balkema ziet dat bewoners vaak verder zijn dan de gemeente. Het is dan geen kwestie van taken ‘overnemen’, maar in gaten springen die de overheid laat liggen. Transparantie over geld is hierbij wel van belang. De overheid moet helderheid geven over aanbestedingen, over zaken die al gegund zijn voor de komende tien jaar en over taken die binnenkort aanbesteed worden.

“Met right to challenge kun je bereiken dat inwoners actiever worden.” – Ines Balkema

Legitimiteit als alibi?

Ik vond het een leerzame ochtend. Ik zie Budgetmonitoring en Burgerbegroting als instrumenten voor nieuwe vormen van burgerbetrokkenheid, voor participatieve democratie. Opvallend is dat telkens het vraagstuk van de legitimiteit opduikt: zijn al die actieve burgers wel representatief? Vertegenwoordigen ze ‘de buurt’ wel? Tegelijk bestaat er vrij grote consensus dat de klassieke parlementaire democratie op veel plekken sleets is geworden: vertegenwoordigt de volksvertegenwoordiging het volk dan wel, kun je je met evenveel recht afvragen. Is dat misschien een mooi onderwerp voor een volgende bijeenkomst van onze leerkring Open Overheid?

Wil je een volgende leerking bijwonen? Meld je dan aan bij Mikis de Winter.

Van Budgetmonitoring tot Buurtbegroten en Overheidsparticipatie