Tijd voor de netwerkende en responsieve overheid?

Wat voor overheid willen wij zijn? Is het al tijd voor de netwerkende en responsieve overheid? In gesprekken merk ik dat iedere ambtenaar anders op deze vraag reageert. Met elkaar maken al die verschillende ambtenaren ‘de overheid’. Gandhi zei het al: “Wij mensen zijn het product van ons denken. Wat we denken, dat worden we.” Mij valt op dat ambtenaren steeds denken en praten over de vier overheidsrollen van de Nederlandse School voor Openbaar Bestuur (NSOB): de rechtmatige overheid, de presterende overheid, de netwerkende overheid en de responsieve overheid. En als het gaat om Open Overheid, dan hoor ik ook steeds vaker verwijzingen naar de vier aanvliegroutes: Open Contact, Open Aanpak, Open Data en Open Verantwoording. Dat roept de vraag op: hoe verhouden de vier overheidsrollen en de vier open aanvliegroutes zich tot elkaar?

De vier overheidsrollen
Onderstaat figuur vat de vier overheidsrollen van de overheid krachtig samen. Deze figuur kreeg ik van de directie Participatie van het ministerie van Infrastructuur en Milieu en die baseerde zich op verschillende NSOB publicaties zoals Sedimentatie in sturing.

Bij verschillende departementen, provincies en gemeenten zie ik regelmatig variaties op de vier overheidsrollen: de rechtmatige overheid, de presterende overheid, de netwerkende overheid en de responsieve overheid. Mieke Visch van het ministerie van Infrastructuur en Milieu zei recent in een interview:

“We weten heel goed wat het betekent om een presterende overheid of rechtmatige overheid te zijn. Maar de ambtenaar in de energieke samenleving gaat veel meer richting de netwerkende en de responsieve overheid. Ik zou het mooi vinden als er met een bepaalde vanzelfsprekendheid wordt geschakeld tussen de verschillende kwadranten. En dat de responsieve overheid gewoon als onderdeel van het werk wordt gezien. Wees nieuwsgierig en open. Rondom wetgeving kun je ook – zoals bij de omgevingswet – veel stakeholders betrekken. Als je het hebt over openheid, dan kan dat zeker in alle kwadranten.”

Wat is dan de samenhang tussen de vier overheidsrollen en de vier open aanvliegroutes? 

De vier aanvliegroutes Open Overheid
Het figuur hieronder vat de vier aanvliegroutes voor Open Overheid goed samen.  Deze figuur is gebaseerd op drie jaar werken met Open Overheid vanuit het Leer- en Expertisepunt Open Overheid (LEOO).

Alle soorten van Open Overheid zijn nodig. Zonder Open Contact en Open Aanpak blijft de beweging te technisch en inhoudelijk, vaak ook zonder werkelijke samenwerking. En zonder Open Data en Open Verantwoording is er te weinig inhoudelijke basis. De tip van het LEOO is: start bij één van de aanvliegroutes, de aanvliegroute die bij jouw eigen organisatie het beste past. Dat geeft focus en kans op snel succes.

De vier verschillende aanvliegroutes vormen samen – als ze elkaar raken – het geheel van Open Overheid. Het burgerpanel Open Overheid sprak de wens uit voor een overheid die ‘samenwerkt en samen leert’. Dit past bijvoorbeeld onder Open Aanpak en Open Contact. Andere adviezen van het burgerpanel richten zich juist meer op Open Data en Open Verantwoording. Uiteindelijk zijn alle soorten van Open Overheid nodig.

Passen de vier aanvliegroutes en de vier overheidsrollen bij elkaar?
De afgelopen maanden heb ik veel gesproken met verschillende mensen over hoe de vier aanvliegroutes en de vier overheidsrollen met elkaar samenhangen. Gaan beide indelingen over iets anders? Of is er een gemeenschappelijke noemer? Ik denk dat laatste: beide indelingen gaan over de overheid en Open Openheid is een aspect van diezelfde overheid. De figuur hieronder toont de samenhang die ik zie.

Toelichting per kwadrant:

1. Open Verantwoording past bij het eerste kwadrant: de rechtmatige overheid. Van een rechtmatige overheid willen mensen weten wat de overheid doet. Bijvoorbeeld wat er met hun belastinggeld gebeurt en hoe ze dit kunnen veranderen. Als overheidsorganisaties de inkomsten en uitgaven actief openbaar maken, zien burgers waaraan hun geld wordt besteed en kunnen ze meedenken over alternatieven. In het voorbeeld van watdoetHengelo is ook heel helder benoemd wat de gemeente anders kan doen.

1. Open Verantwoording past ook bij het tweede kwadrant, de presterende overheid, maar Open Data past hier nog beter bij. Steeds meer overheidsorganisaties kiezen ervoor om gegevens kosteloos, rechtenvrij, openbaar, machine leesbaar en volgens open standaarden beschikbaar te stellen. Omdat een gemeente, provincie of waterschap simpelweg transparant wil zijn. Overheidsdata zijn immers op kosten van de burger verzameld en moeten dus ook voor hún doelen beschikbaar zijn. Overheden stellen ook hun gegevens beschikbaar om maatschappelijke en economische activiteit te stimuleren. Eén van de vele voorbeelden hiervan is OmgevingsAlert: een toepassing die inwoners vertelt waar in hun omgeving een verbouwing of een wegopbreking is.

1. Voor de netwerkende overheid uit het derde kwandrant vormen transparantie, Open Data en Open Verantwoording een belangrijk fundament voor de aanvliegroute Open Aanpak. Een Open Aanpak zorgt voor beleid dat beter aansluit op de wensen uit de samenleving. Met een Open Aanpak werken overheden aan een goed resultaat voor alle partijen. Een voorbeeld is Right to Challenge, het recht van buurtgebonden (sociale) ondernemers en bewonersgroepen om lokale voorzieningen en taken van de gemeente over te nemen of in samenwerking met de overheid te te coproduceren, wanneer zij denken dat het beter of anders kan. Dit kan verschillende voordelen opleveren, zoals:
   1. Inwoners kunnen soms taken beter of efficiënter uitvoeren dan de gemeente.
   2. Nieuwe spelers vergroten de leefbaarheid en aantrekkelijkheid van stad of dorp.
   3. Het verbinden van kennis van bewoners en ambtenaren draagt bij aan een betere buurt.

1. Een responsieve, participerende overheid (vierde kwadrant) voegt Open Contact als aanvliegroute toe, omdat deze overheid dichtbij, laagdrempelig, bereikbaar en betrouwbaar wil zijn. Publieke professionals kunnen zo beter inspelen op de behoeftes van mensen. Door op de sociale media te laten zien wat ze doen, maken zij de overheid toegankelijker en komt de overheid zelf in contact met ideeën en vragen uit de samenleving. Een vaak gehoord voorbeeld van Open Contact is de informele aanpak, zoals van het programma Prettig Contact met de Overheid. Dat betekent dat ambtenaren vaker bellen vóór ze een juridisch doorwrochte brief schrijven. Als een ambtenaar belt met een eerlijke houding en actief luistert en doorvraagt, dan wordt veel sneller duidelijk wat er precies aan de hand is. Zo kunnen ambtenaren dure en tijdrovende juridische procedures voorkomen.

Ik vertel op 10 mei tijdens de lunchlezing ‘Ambtelijk vakmanschap en Open Overheid in de energieke samenleving’ meer over bovenstaande en ga dan graag met iedereen in gesprek. Dat is trouwens mijn laatste ‘optreden’ voor het Leer- en Expertisepunt. Dus komt allen!