Kaarten van de borst

Gastblog door Guido Rijnja (ministerie van Algemene Zaken)

‘Kunnen we niet beter op safe spelen en de kaarten voor de borst houden?’ Het is een repeterend thema bij gesprekken over dilemmalogica: in deze woorden of met een gelijke strekking. De vraag verwijst naar gedrag dat wel met ‘coping’ wordt aangeduid: als je iets lastigs op je bord krijgt, ben je primair geneigd de verstoorde balans weer te herstellen. Freeze, fight or flight heet het hierbij passende repertoire: je doet niets, je gaat er met een gestrekt been in of je kiest het hazenpad. In de ambtelijke dienst bestaan hier vele voorbeelden van. Op het vlak van vechten maakten ooit de spindoctors naam (noem het gewoon anders of leid de aandacht af) en als het gaat om vluchten is er altijd wel iemand die de ontwijkende vraag weet te stellen: gáán wij daar wel over, of: hebben we daar geen commissie voor?

Reflexen

Ik haal deze primaire reflexen naar voren om te onderstrepen dat dilemmalogica – actieve openbaarheid bij omstreden opgaven – juist de omarming van die reflexen in zich draagt. Wat voor de burger geldt, die met een onwelkome boodschap wordt geconfronteerd, geldt ook voor de ambtenaar, die voor de keuze staat om tegenspel op te zoeken dan wel er van weg te bewegen. Niets menselijks is ons vreemd. Aan de filosoof Emmanuel Levinas dank ik de wijsheid dat wie ergens tegen is, ook altijd ergens vóór is. Contact, écht contact begint met erkenning: het bevestigen van de zorgen, de weerzin of de frustratie. Immers, juist in dat schurende samenzijn kan ruimte ontstaan om andere zienswijzen onder ogen te zien, de spreekwoordelijke medaille om te keren en nieuwe perspectieven ruimte te bieden.

Face!

Je zou dus aan het trio freeze, fight or flight een vierde optie kunnen toevoegen: face, of met gewoon Nederlands: stap erin, zoek de weerstand op. Dat dit zo kansrijk is in de context van openbaar bestuur heeft te maken met het inzicht dat 70 procent van de burgers coöperatief is ingesteld als het gaat om interventies van autoriteiten. Uit onderzoek naar waarden-oriëntaties door onder meer Paul van Lange van de Vrije Universiteit en Kees van den Bos van de Universiteit Utrecht komt naar voren dat we bij de overheid goedbeschouwd over een gigantisch basiskapitaal beschikken. We hebben het hier over een humuslaag waarop ook het poldermodel is gebaseerd: een intrinsieke hang naar samenwerking. Er zijn historici die beweren dat de lage ligging onder de zeespiegel de voornaamste reden is dat we altijd op zoek zijn naar elkaar, om maar te voorkomen dat je wordt overspoeld (of om het land weer te kunnen veroveren).

Snakken naar openheid

Als je beseft hoe sterk en breed gedragen de publieke compliance of basale welwillendheid is, komt zo’n vraag naar het al dan niet van de borst halen van de kaarten, in een heel ander daglicht te staan. Schepje erbovenop: mensen snakken ernaar dat je open bent over wat je wel of niet weet, hoe je omgaat met je verantwoordelijkheid en je mandaat om bepaalde lastige zaken in naam van de burger aan te pakken. Bestuurders en medewerkers die zelf actief de boodschapper zijn van ongemak oogsten waardering, een inzicht dat ook bekend is uit de crisiscommunicatie. Dilemmalogica blijkt op dit punt waarde toe te voegen: iets doet zich voor als een spanning of duivelse opgave, en jij bent in staat om a) de zorgen te erkennen, b) de zienswijzen te ordenen en c) er een passend perspectief aan te verbinden (zie www.communicatierijk.nl voor toelichting op de aanpak).

Varen op zicht

In tijden van corona blijkt die actieve openbaarheid over dilemma’s tot dusver hogelijk gewaardeerd te worden. Dan zeg je eerlijk dat je slechts kunt varen op zicht en op wat en wie je je wél kunt baseren. Of je schetst actief en openlijk de scenario’s die je bij een optionele lockdown kunt overzien. Of dan grijp je wrevel over de aandacht voor publieke gezondheid ten opzichte van die voor een gezonde economie aan om duidelijk te maken dat hier geen tegenstellingen aan de orde zijn, maar twee zijden van een medaille. Onder die spanning gaan gedeelde waarden schuil, zoals zorg en verantwoordelijkheid om mensen veilig door onzekerheid te loodsen. Bestuurders en ambtenaren kunnen dat alleen doen, zolang de burger of ondernemer ziet dat de boodschapper uit overtuiging in de kaarten laat kijken. Zoals je je soms wild kunt ergeren aan een leidinggevende die na een cursus een week lang ‘ik hoor wat je zegt’ oplepelt, en hier geen concrete handreiking aan verbindt, zo ook verwachten mensen als het om overheidsoptreden gaat boter bij de vis. Zeker bij toenemende complexiteit. Soms kun je geen zekerheid bieden, maar wel duidelijkheid.

Trapeze

Dilemmalogica past bij de overheid, die nu eenmaal zich bemoeit met zaken die niet vanzelf van de grond komen, schaarste betreffen en individuele krachten te boven gaan. Zodra en zolang je dus contact maakt over wat schuurt, helpt overzien wat scheidt en wat bindt en op die common ground samen door te pakken. Speel je dan nog wel op safe? Ja, maar dan wel graag met het beeld van de trapeze. Iemand durft los te laten omdat hij of zij weet dat een ander is staat is je op te vangen. Dat is in wezen vertrouwen. Econoom Bart Nooteboom omschreef vertrouwen ooit als de bereidheid om het risico te nemen dat een ander je in de steek laat, in de verwachting dat-ie het niet zal doen. Dat risico, die verwachting, en om te beginnen die bereidheid: dat schraagt ambtelijk vakmanschap.

Meer lezen?
Dilemmalogica is een van de actiepunten van het Actieplan Open Overheid 2018-2020. Lees ook het interview met actiehouder Guido Rijnja.