Ambassadeur Open Overheid: “Onder Open Overheid zit een harde business case”

Wist je dat Nederland meerdere ambassadeurs Open Overheid heeft? Wij spraken met één van hen: Jan Andries Wolthuis, voormalig afdelingshoofd bij Binnenlandse Zaken en nu afdelingshoofd Kwaliteit en Professionalisering, bij de directie Voortgezet Onderwijs (ministerie van OCW). Daarnaast is hij zelfbenoemend ambassadeur Open Overheid. Want Open Overheid neemt hij natuurlijk gewoon met zich mee!

Je bent zelfbenoemd ambassadeur Open Overheid. Wat is de rol van een ambassadeur Open Overheid?
Dat ik een ambassadeur Open Overheid ben, heb ik bedacht toen ik stopte als afdelingshoofd bij BZK. Het onderwerp gaat me gewoon heel erg aan het hart en daar wil ik bij betrokken blijven. Ook op mijn nieuwe plek wil ik het Open Overheid gedachtegoed zoveel mogelijk bekend maken én handen en voeten geven. Ik zie mijzelf als iemand die – als het thema aan de orde komt – altijd een steunbetuiging doet aan alles wat bijdraagt aan een meer Open Overheid. Dat is de rol van een ambassadeur.

Ook in de digitale wereld ben ik ambassadeur. Als ik Open Overheid berichten zie, dan zal ik die altijd retweeten. Bij mijn Twitterprofiel staat ook dat ik zelfbenoemd ambassadeur Open Overheid ben. Er zit natuurlijk wel een serieuze ondertoon aan deze zelfbenoeming, maar eigenlijk was het meer een grap dat ik dit bij mijn Twitter profiel invulde.

“Ook op mijn nieuwe plek wil ik het Open Overheid gedachtegoed zoveel mogelijk bekend maken én handen en voeten geven.”

Op welke manier heb je Open Overheid meegenomen naar je nieuwe baan?
In mijn werk probeer ik op allerlei manieren rekening te houden met Open Overheid. Als we iets bedenken of opschrijven dan moeten we het meteen openbaar maken. Ons werk moet zo veel mogelijk beschikbaar zijn voor andere mensen, zodat zij er goede dingen mee kunnen doen. In mijn eigen dossiers probeer ik Open Data daarom altijd een plek te geven.

Verder probeer ik in de rol van ambassadeur het enthousiaste verhaal te vertellen en het belang te onderstrepen. Maar ook concreet te kijken of er een stapje gezet kan worden en mensen met elkaar te verbinden. We moesten bijvoorbeeld een vierjarig programma borgen dat was bedoeld om scholen te ondersteunen bij de ontwikkeling van hun school tot lerende organisaties. Daar zijn allerlei producten voor ontwikkeld en er waren databases met informatie. Ik maak me er dan echt hard voor dat die producten ergens op het internet te vinden zijn en dat iedereen de informatie gewoon vrij kan kopiëren en daarop voort kan bouwen.

Waar komt jouw passie voor Open Overheid vandaan?
Open Overheid raakt voor mij aan een aantal waarden die ik persoonlijk heel erg belangrijk vind. De overheid is er niet voor zichzelf, maar voor de mensen in het land. We zetten belastinggeld in om informatie te genereren, dus die informatie moeten we dan ook zoveel mogelijk teruggeven en voor hergebruik ter beschikking stellen.

Het is voor mij echt een persoonlijke overtuiging. Ook omdat ik geloof dat Open Overheid een drijfveer is voor innovatie en kan bijdragen aan het oplossen van ingewikkelde problemen. Want die kan de overheid nooit alleen oplossen. Dat kan alleen samen met andere partijen en je kunt alleen maar effectief samenwerken met partijen in de samenleving – zoals maatschappelijke instellingen, bedrijven of burgers – als je zelf open bent.

“Ik geloof dat Open Overheid een drijfveer is voor innovatie”

Ook geloof ik dat de overheid een voorbeeldrol heeft. Je kunt niet verwachten dat bedrijven open zijn over hun productieprocessen of de mate waarin ze wel of niet duurzaam zijn, als je dat als overheid ook niet bent. Tot slot past het bij de aard van een democratie om open te zijn. Daar hoort bij dat iedereen kan meedoen in de besluitvorming en goed geïnformeerd kan zijn. Want anders kan die democratie niet werken.

Bij jou komt Open Overheid echt van binnenuit, wat als dat niet het geval is?
Ik denk dat er drie groepen zijn: er is een groep mensen die van binnenuit denkt: “Dit is van belang en dit sluit aan bij mijn eigen waarden”. Dan heb je de grootste groep die denkt: “Het zou wel mooi zijn, maar ik weet niet goed hoe”. Die groep moet eerst bij anderen zien dat al die beren op de weg in de praktijk wel meevallen. Of sterker nog: dat openheid er bijvoorbeeld juist voor zorgt dat je sneller een besluit in de ministerraad gerealiseerd krijgt, omdat er veel minder maatschappelijke weerstand is op het laatste moment. En je hebt een groep mensen die zich juist niet senang voelen bij een Open Overheid. Die mensen zullen nooit van harte voorstander worden. Misschien moet je die mensen meer een plek geven bij processen waar openheid minder van belang is. En dat is ook niet erg. Niet iedereen hoeft dat in dezelfde mate te doen.

Het is door die tweede groep dat ik erg geloof in de opdracht van het Leer- en Expertisepunt Open Overheid, namelijk goede praktijken zichtbaar maken en laten zien dat het kan. Laten zien dat Open Overheid niet alleen idealisme is, maar dat het ook gewoon helpt. Ik denk echt dat er een hele harde business case zit onder Open Overheid. Processen gaan er beter door en beleid wordt er beter van.

Wat vind jij een goed voorbeeld van processen die beter zijn geworden door Open Overheid?
Ik denk dat duurzaamheid en mobiliteit domeinen zijn waar de beleidsprocessen intensief met maatschappelijke partners worden ingezet. Waar veel informatie wordt gedeeld en waar ook al veel Open Data ter beschikking is gesteld.

Maar ook bij OCW merk ik het in de praktijk. De professionalisering van leraren is een onderwerp waar allerlei organisaties van alles van vinden en waar het van oudsher moeilijk is gebleken om actief informatie met elkaar te delen. Dat proberen we nu meer te doen. Ik merk dat samenwerkingsrelaties soepeler worden en wantrouwen afneemt. Daarmee wordt een basis gelegd om veel meer eensgezind stappen te zetten.

Wat interessant is in het onderwijsveld, is dat we er aan werken om data over hoe scholen het doen openbaar te maken. Ouders en verenigingen vinden het heel prettig dat die informatie nu beschikbaar wordt. En dat de schoolkeuze daardoor minder een soort loterij is.

Wat levert Open Overheid jou op binnen je dagelijkse werkzaamheden?
Toen ik net bij OCW binnenkwam, viel het mij op dat de onderwijssector redelijk in zichzelf gekeerd is. Er zijn gelukkig in de praktijk ook wel andere voorbeelden, maar scholen zijn toch erg met zichzelf bezig: de roosters moeten rond en de leraren moeten er zijn. Veel scholen staan maar beperkt in verbinding met hun omgeving. En dat staat dus haaks op wat ik bij Open Overheid heb geleerd. Je wordt juist effectiever als je die verbinding wel aan gaat.

Dus wat het mij oplevert: ik zie een sterk contrast. Ik ben voortdurend bezig met dat bewustzijn: het besef dat je veel meer in verbinding zou kunnen staan met de maatschappelijke omgeving. Verder probeer ik er bij mijn beleidsprocessen zoveel mogelijk voor te zorgen dat de groep die ‘er wat mee moet’ er ook bij betrokken wordt. We houden ons onder andere bezig met het lerarenbeleid en dat moeten we samen met leraren vormgeven. Helaas is dat bij de overheid nog geen automatisme. Het is dus de rol van de ambassadeur te zeggen: “Wat we niet gaan doen, is hier nu bedenken hoe het moet.” En ik denk dat ik daar toch wel consequent in ben.

“Je wordt juist effectiever als je die verbinding wel aan gaat.”

Kun je drie eigenschappen van een ambassadeur Open Overheid noemen?
1. Het is een open deur, maar je moet natuurlijk geloven in het belang van Open Overheid.
2. Open Overheid vraagt om een andere manier van werken. Anders dan mensen gewend zijn. Dus je moet niet bang zijn om vragen te stellen waarvan je weet dat het weerstand oproept.
3. Je moet een realist blijven. Een ambassadeur is geen evangelist, die met een heilige boodschap – ongeacht alles – door wil zetten. Dan sta je gewoon heel snel buiten spel. Er zijn ook andere krachten en die hebben ook hun rationaliteit. Die moet je niet wegschuiven van: die hebben het niet begrepen. Want dat is ook realiteit en daar moet je mee ‘dealen’.

Heb je een favoriete Open Overheid quote?
Ik herhaal wel vaker de uitspraak van Francis Maude, hij was de minister van de Cabinet Office in het Verenigd Koninkrijk en verantwoordelijk voor de organisatie van de Open Government Partnership (OGP) Summit in Londen in 2013. Hij zei: “No force in the world can hold back an idea whose time has come. And transparency is definitely an idea whose time has come.” En dat geloof ik echt. Door informatietechnologie en door het gemiddeld steeds hogere opleidingsniveau, is transparantie niet meer tegen te houden. En er is heel veel winst uit te halen. Ook voor overheidsorganisaties!

Op dit moment zijn er natuurlijk veel discussies rondom de Wet Openbaarheid van Bestuur (Wob) en de Wet Open Overheid (Woo). Er gaan straks allerlei uitvoeringskwesties spelen. Dat gaat geld en capaciteit kosten. Op dat moment kun je in de weerstand modus schieten, maar ik denk echt dat zo’n soort wettelijke hefboom ook nodig is om de overheid bij de tijd te brengen. Want transparantie is de norm. Dus probeer die stap te maken, omarm die beweging en kijk hoe je er als organisatie beter van kunt worden.

“Door informatietechnologie en door het gemiddeld steeds hogere opleidingsniveau, is transparantie niet meer tegen te houden.”

Wat zijn jouw tips om zo’n stap te maken?
Kijk ook vooral naar wat er in andere sectoren gebeurt. Al een iets ouder voorbeeld, maar een autofabrikant als Tesla, die zegt: “Wij gaan geen octrooien meer aanvragen voor die accu’s. Deze kennis stellen we gewoon ter beschikking en we zijn niet bang voor de concurrent.” En zo zijn er wel meer voorbeelden, waar men gewoon de sprong voorwaarts waagt. Zo ontstaan nieuwe mogelijkheden.

Tot slot, op je twitteraccount staat ook dat je een schoonheidsgenieter bent. Welk Open Overheid voorbeeld verdient een schoonheidsprijs?
Bijvoorbeeld Breda, waar ze een deel van de begroting als burgerbegroting inzetten: Breda Begroot. Dat vind ik echt schoon! Daarin zit de essentie van wat de overheid te doen heeft: open processen organiseren. Daarvoor moet je mensen goed informeren, want anders kunnen ze niet op een zinvolle manier bepalen waar het geld naartoe moet. Ik vind Breda Begroot een mooi voorbeeld omdat daar dus de verschillende elementen van Open Overheid in zitten: open informatie voor een open proces.

Foto: Quintin van der Blonk