“De geest is uit de fles. Open Overheid komt eraan”

Davied van Berlo is strategisch adviseur netwerksamenleving, ambtelijk vakmanschap en kennisnetwerken. Momenteel richt hij zich vooral op ambtelijk vakmanschap, bijvoorbeeld met de website DeAmbtenaar.nl. In het verleden was hij initiatiefnemer van het netwerk Ambtenaar 2.0 en van Pleio, het samenwerkplatform van de overheid. Hij heeft meerdere boeken geschreven over de overheid in de netwerksamenleving en de rol van de publieke professional daarbij. Zijn meest recente boek schreef hij met Jeroen Pepers: Ambtenaren! 200 jaar werken aan Nederland in 100 portretten.

Hoe open ben je zelf?
Heel open! Heel praktisch gezien vind je mijn werkagenda online en kun je via de sociale media zoals Twitter heel goed volgen wat ik op een dag doe. Ik noem dat open werken. En mijn gedachtegoed staat online. Open Overheid was trouwens vanaf het begin af aan één van de pijlers van Ambtenaar 2.0. Ik leg in mijn boeken uit dat Open Overheid meer is dan Open Data, bijvoorbeeld dat het ook om openlijk werken gaat. Zoals Bart Pastoor in een eerder interview al uitlegde: zonder openheid kun je niet aansluiten op anderen en anderen niet op jou. Het hele idee van de genetwerkte samenleving is gefundeerd op openheid. En de overheid kan nog veel opener, omdat geslotenheid nu vaak het uitgangspunt is.

“Bij de Nationale Politie zie je een worsteling, omdat de besluitvorming verder van de lokale situatie af is komen te staan”

Ik vind het belangrijk om rekenschap af te geven over wat ik doe. Ik word immers betaald met belastinggeld. Ook denk ik dat het goed is als ambtenaren laten zien waar hun werk uit bestaat. Laat maar zien hoe interessant en complex je werk is. Op die manier ontstaat ook meer begrip voor de manier van werken van de overheid. Verantwoording en begrip gaan vaak hand in hand en vormen belangrijke baten van openlijk werken.

Zitten er ook risico’s aan openlijk werken?
Jazeker. “Ambtenaren komen vaker in de vuurlinie te staan”, zei Maarten Hajer bij zijn afscheid als directeur van het Planbureau voor de Leefomgeving. Als ambtenaren actief samewerken in netwerken en aansluiten op initiatieven in de samenleving, dan zijn ze ook zichtbaarder. Daarbij gaat het om alle netwerkende ambtenaren, niet alleen om de twitteraars. Het risico bestaat dat ambtenaren dus veel directer wordt geconfronteerd als er wat misgaat, of anderen kunnen proberen via jou hun belangen veilig te stellen of via jou de politiek verantwoordelijke te raken. Samen moeten we met deze risico’s goed leren omgaan. Hoe kunnen we bescherming organiseren voor de netwerkende ambtenaren? Zo moet je altijd kunnen terugvallen op een team waarmee je kunt sparren en waar je je veilig voelt. De risico’s nopen ons om bewuster om te gaan met de kansen van het openlijk werken.

“Werk je voor jezelf, de politiek of de maatschappij?”

Nu volgen de vijf vragen die ik meenam uit de Moving Power bijeenkomst.
1. Maakt openheid de overheid sterker of zwakker?
Sterker! We werken als overheid voor het algemeen belang. Ambtenaren sturen in een samenleving die steeds complexer en dynamischer wordt. Een concreet voorbeeld daarbij? Ik denk bijvoorbeeld aan Piet Kats, de bloggende motoragent, ook een ambtenaar. Hij blogde laatst over een vrouw die op de snelweg suïcide wilde plegen door zich voor de auto’s te werpen. Kats heeft de vrouw met moeite langs de vangrail gekregen. Hij ketent haar met handboeien vast aan de vangrail, maar krijgt een scheldkanonnade van een automobilist die op de vluchtstrook stopt en daarmee ook zijn eigen leven in gevaar brengt. Uiteindelijk lukt het Kats om de man in zijn auto terug te duwen en de vrouw wordt door collega’s in veiligheid gebracht. Een week later verschijnt de man op het politiebureau om tegen Kats een klacht in te dienen. Als hij hoort wat de reden was om de vrouw vast te ketenen, breekt het begrip door: met het schaamrood op zijn kaken biedt hij zijn excuses aan. Zulke blogs, heel invoelbaar, die raken mij en anderen. Zulke openheid leidt tot begrip en dat maakt de overheid sterker.

“De risico’s nopen ons om bewuster om te gaan met de kansen”

Natuurlijk kun je hier anders over denken. Bijvoorbeeld als je een andere perceptie van macht hebt. Als je gelooft in directe machtsuitoefening ‘ik zeg wat jij moet doen’ dan kun je dat beter in beslotenheid doen, want anders gaan anderen zich ermee bemoeien. Ik denk dat deze machtsuitoefening in de meeste overheidsdossiers totaal onverstandig is. De overheid kan in de meeste gevallen helemaal niet zo direct sturen. Tegenwoordig is veel meer de vraag: welke dingen ga je in beweging zetten om deze indirect gestuurd te krijgen? Hoe creëer je beweging in de richting waarop jij wil dat het beweegt? Dus als je gaat bloggen en je blogs worden breed gedeeld, zoals die van Piet Kats, dan bereik je dat je bijdraagt aan het vertrouwen en de slagkracht van de overheid als geheel.

2. Hoe zou een revolutie richting Open Overheid eruit kunnen zien?
Ik zie binnen de overheid geen revoluties plaatsvinden, eerder snelle stap-voor-stap-veranderingen die op een gegeven moment een tipping point bereiken, een omslagmoment in een proces. Ik denk dat dit omslagmoment ontstaat door bewustzijn. Bewustzijn dat er toe leidt dat als een meerderheid van de ambtenaren ervaart dat de systeemwereld (binnen) de leefwereld (buiten) overschaduwt en dat dit leidt tot de keuze om de leefwereld centraal te zetten. Dus eerst naar buiten kijken en daar actie ondernemen en dan naar binnen om te sparren. Een mooi voorbeeld is Jeugdbescherming Amsterdam. Daar is de professional centraal gesteld en zijn managementlagen geschrapt. Dat management is er alleen nog voor escalatie. Wat is dan escalatie? Dat is pas ingrijpen als het nodig is. Dus het werk begint niet met het afstemmen met de managers. Nee, het werk begint bij de professional en in de samenleving. Intern afstemmen doe je pas als er aanleiding toe is.

Tijdens m’n presentaties vraag ik altijd aan het begin werk je voor jezelf, de politiek of de samenleving. De meerderheid zegt dan: de samenleving. Aan het eind zeg ik dan toch vaak op basis van alle reacties uit de zaal: jullie werken vooral voor intern. De reden die mensen daarvoor geven is dan: tja, het systeem werkt nu eenmaal zo. Het systeem van controle en managementlagen en interne overleggen. De systeemwereld overschaduwt de buitenwereld.

“De overheid kan nog veel opener, want geslotenheid is nu vaak het uitgangspunt”

Waar ze al anders werken? Bij gemeente Hollands Kroon bijvoorbeeld. Dit is een voorbeeldgemeente voor wat betreft zelfsturende teams die direct kunnen bepalen hoe ze werken. Dat levert op dat zij veel sneller kunnen inspelen op wat er in hun werkgebied of netwerk gebeurt.

3. Is het een kans of bedreiging voor Open Overheid dat inwoners steeds minder lijken te hechten aan politici?
Je kunt dit gemakkelijk als een bedreiging zien, maar toch zie ik wel kansen. Er is nu veel ruimte om te experimenteren met doedemocratie en andere vormen. Ik ben het echter ook eens met Maarten Hajer dat we moeten zoeken naar een balans tussen doedemocratie en representatieve democratie. Door in ons werk beter aan te sluiten bij initiatieven uit de samenleving versterken we de doedemocratie. Natuurlijk hebben nog we enorm ver te gaan om die kanteling te maken richting Open Overheid en co-creatie met de samenleving. Dat tipping point daar zijn we nog lang niet.

Ook daar zit natuurlijk een kanttekening bij. Laatst las ik een Engelse blog waarin stond dat ambtenaren steeds vaker het beleid verdedigen in plaats van dat politici dat doen. Ambtenaren lopen daardoor het risico te worden aangevallen op hun eigen politieke voorkeuren: jij zegt dit nu wel beste ambtenaar, maar je zegt dat omdat je op partij X, Y of Z stemt. Daardoor kan het vertrouwen in de onafhankelijkheid van ambtenaren afnemen. Het pleidooi uit dat onderzoek was dat ambtenaren maar weer wat anoniemer moeten worden. Maar dat kan gewoon niet. De geest is uit de fles. Open Overheid komt eraan.

“Het werk begint bij de professional en in de samenleving. Intern afstemmen doe je pas als er aanleiding toe is”

4. In hoeverre staat openheid op gespannen voet met de scheiding tussen wetgevende macht, uitvoerende macht en rechtsprekende macht?
Scheiding impliceert geslotenheid? Dus ambtenaren mogen bijvoorbeeld niet met Kamerleden praten? Daar moeten we wat meer ontspannen mee omgaan, vind ik. Kijk, in gemeenten ligt dat vaak al heel wat anders. Daar praten ambtenaren en raadsleden gemakkelijker met elkaar. Voor mij gaat het erom: hoe los je het snelste een probleem op? Welke mensen heb je dan aan tafel nodig? Raadsleden krijgen vanuit de samenleving zaken aangeleverd en dan gaat het om de vraag of een ambtenaar het ambtshalve kan doen of dat het nodig is om een wethouder erbij te betrekken. Het is dan aan de ambtelijke professionaliteit van de betrokkenen om daarin de juiste keuze te maken.

“Verantwoording en begrip gaan vaak hand in hand en zij vormen belangrijke baten van openlijk werken”

Door de informatiesamenleving komt er druk te staan op de scheiding der machten. Vroeger was dit een heel fysieke scheiding: mensen die in verschillende gebouwen werken en niet met elkaar praten. Die fysieke scheiding komt door de genetwerkte samenleving onder druk te staan. Dan komt het dus inderdaad steeds sterker neer op ambtelijk vakmanschap: het moet steeds meer een mentale scheiding worden waarbij je integere keuzes maakt. Ik vind dat ambtenaren rolbewuster moeten worden en zeggen: oké hier ga ik over de scheiding heen en moet ik extra rekenschap afleggen. Dat is niet meer automatisch geregeld. Als je nooit praat met een Kkamerlid dan kom je nooit uit bij de vraag hoeveel tijd je aan zo’n Kamerlid moet besteden. Als je dat wel doet moet je opeens gaan nadenken. Dat maakt het werk ook uitdagend en leuk.

5. Is er steeds meer of minder sprake van concentratie van macht en biedt dat kansen voor Open Verantwoording?
Klein is het nieuwe groot, maar nog groter is ook het nieuwe groot. Dus ja, de netwerken zorgen voor diffusie van macht. Maar grote wereldwijde ondernemingen en constructies zoals de EU zorgen juist voor nieuwe plekken waar macht zich concentreert. De drie decentralisaties in het sociale domein bijvoorbeeld vind ik logisch om dichter bij de praktijk te komen. Anderzijds is het bij elektronische dienstverlening en mijn overheid logisch om te centraliseren en niet dubbel werk te doen. Bij de Nationale Politie zie je echter een worsteling, omdat de besluitvorming verder van de lokale situatie af is komen te staan. Grote organisaties zoals de EU en multinationale ondernemingen hebben de neiging om hiërarchischer en geslotener te werken, maar de druk van buiten neemt toe. Ook zij zullen zich willen verantwoorden om maatschappelijke steun te krijgen. Beide bewegingen bieden dus kansen voor Open Overheid, maar het is hard werken. Vertrouwen en begrip komen te voet, maar vertrekken te paard.

Foto: Lex Draijer