Principieel zijn wij openbaar bestuur. Principieel zijn we van iedereen. Principieel is het dus: ‘open, tenzij’

Het leggen van een overheidsbrede infrastructurele basis voor een digitale overheid, voor nu en in de toekomst. Dat is de opdracht aan Digicommissaris Bas Eenhoorn. Hij is op 1 augustus 2014 gestart en door het kabinet aangesteld om een programma op te stellen dat wordt uitgevoerd door alle overheden. Al eerder, bijvoorbeeld tijdens het symposium ‘Actieve Openbaarheid: een Open Aanpak’, toonde hij zich voorstander van een meer Open Overheid. En ook de manier van werken van de Digicommissaris kan ‘open’ genoemd worden, zo staan alle stukken van het Nationaal Beraad Digitale Overheid gewoon online.

Eerder gaf u aan dat een ‘gelovige’ bent als het gaat om Open Overheid. Waar gelooft u precies in?
Een Open Overheid, als je het goed doet, creëert betrokkenheid. Creëert meedenken. Je organiseert veel meer denkkracht dan wanneer je dat niet zou doen. Het probleem is alleen dat de cultuur van ons daar helemaal niet op ingestoken is. Toen ik voor het eerst als burgemeester begon, als jong ventje, toen stelde ik voor om een deel van de B&W vergaderingen openbaar te hebben. Dus niet alleen de stukken, maar ook een deel van de vergadering. Want net als de gemeenteraad, gaat het over openbaar bestuur. Nou, dat was volstrekt onhaalbare kaart. Net zoals we nu heel geheimzinnig doen over alle stukken die in de ministerraad liggen. Dat moet nog jaren geheim blijven. Eigenlijk is het te gek voor woorden dat je moet raden wat er besproken is. Dat is begrijpelijk als de veiligheid in het geding is, bijvoorbeeld bij defensie. Maar in het geval van de digitale overheid… Ik begrijp wel wat de weerstand is. Maar ik denk wel dat je moet blijven werken om te proberen dat meer open te krijgen.

“Een Open Overheid, als je het goed doet, creëert betrokkenheid. Creëert meedenken. Je organiseert veel meer denkkracht dan wanneer je dat niet zou doen.”

Op welke manier brengt u nu zelf Open Overheid in praktijk?
Het Nationaal Beraad Digitale Overheid is ons platform waarop alle uitvoeringsorganisaties, mede overheden, om de tafel zitten waar ik mijn plannen en ideeën toets en waar we stappen proberen te zetten naar een betere digitale overheid. Alle stukken die daar worden ingebracht, staan voorafgaand op onze website. Die kan iedereen zien. Dat blijf ik volhouden, hoewel dat hier min of meer als een revolutie werd gezien. Maar ik ben van mening dat dat moet kunnen. En niet alleen de agenda met allerlei cryptisch gedoe, dat je denkt “waar gaat het over?”. Nee, met de stukken. Zonder persoonlijke verwijzingen, dat soort dingen haal je er wel uit. Maar verder moet dat gewoon kunnen.

Wat is het resultaat daarvan?
Mensen worden veel scherper. Als stukken openbaar worden wordt je veel makkelijker benaderd door anderen, omdat zij het ook kunnen lezen. Ze kunnen met vragen komen. Als je zelf dan de stukken niet hebt gelezen en met een dichte enveloppe naar een vergadering gaat… Dat kan eigenlijk niet. Want iedereen kan over jouw schouder meekijken. Dus iedereen kan ook zijn of haar mening geven, dat maakt het natuurlijk heel erg interessant. Juist doordat we openbaar gaan zie je nu dat er scherper naar gekeken wordt. Zowel achteraf als vooraf. Organisaties vragen zich af of ze bepaalde zaken wel zo kunnen presenteren. Het helpt in de kwaliteit van het werk.

Veranderd er daadwerkelijk iets, of wordt er alleen strategisch omgegaan met de informatie?
Ik denk dat het begint met strategisch gedrag. Dat is mensen eigen: “O jee, nu ga ik het maar even anders presenteren”. Maar dat hou je toch niet lang vol. Op enig moment is er dan verschil in de stukken die in de openbaarheid zijn en de manier waarop je bijvoorbeeld in je eigen organisatie aan het budgetteren bent. Dat hou je niet lang vol. Dus het moet uiteindelijk leiden tot, is mijn overtuiging, zorgen dat alles wat we doen die openbaarheid kan velen, om het maar zo te zeggen. Ik denk niet dat er onmiddellijk een kwaliteitsslag wordt gemaakt en dat openbaarheid onmiddellijk leidt tot allerlei veranderingen en een andere cultuur. Maar ik geloof er heilig in dat het via een geleidelijk proces daartoe zal leiden.

“Het moet uiteindelijk leiden tot, is mijn overtuiging, zorgen dat alles wat we doen die openbaarheid kan velen.”

Waarom is de keuze gemaakt de stukken van het Nationaal Beraad openbaar te maken?
Voorop het principe. Wat open is, moet open zijn. Maar het is ook gewoon heel praktisch, namelijk: iedereen kan meekijken. Iedereen kan meedenken, en dus een bijdrage leveren. En zoals ik zei: niemand van het Nationaal Beraad kan het zich meer permitteren om die stukken niet te hebben gezien. Want er is altijd wel iemand in zijn of haar organisatie die de stukken wel heeft gezien, en diegene erop kan aanspreken. Dus het werkt heel goed naar iedereen toe om echt bij de les te zijn.

Zijn er ook negatieve reacties gekomen op het openbaar maken van de stukken?
In het Nationaal Beraad was er een enkeling die niet door had dat de stukken openbaar waren. “Ik heb begrepen dat de boel op internet staat”, zei iemand. Waarop ik zei: “Ja, alle stukken zijn openbaar”. Waarop iemand vol ongeloof reageerde. Er was een verbijstering. Maar ik heb het nogal hard ingebracht. Zo werken we hier. Dat doen we op deze manier. Tenzij het schade brengt aan personen uiteraard. Maar anders doen we dat gewoon. Openbaar. En toen ontstond er een stemming van “Nou, laten we het dan maar doen”. Een beetje lacherig. Er was geen formeel bezwaar, maar men moest wel bij wijze van spreken in een paar seconden een cultuuromslag meemaken. Zij hebben het vast niet verinnerlijkt. Van een aantal weet ik: die doen hier aan mee omdat wij dat nu eenmaal zo doen, maar dat wil niet zeggen dat ze op andere terreinen op dezelfde manier bezig zijn. Ik vind het heel erg interessant, om zo te werken. Je leert er veel van, je wordt heel scherp.

“Er was geen formeel bezwaar, maar men moest wel bij wijze van spreken in een paar seconden een cultuuromslag meemaken.”

Ook op uw persoonlijke website bent u erg open en geeft u veel informatie. Heeft u daar ooit hinder van ondervonden?
Als burgemeester wordt je nogal eens gebeld door mensen die problemen hebben met de gemeente. Dat gebeurt wel eens. Maar verder heb ik er nooit last van gehad. Eerder andersom: dan wordt gevraagd of ik mijn contactgegevens en cv wil opsturen, terwijl die informatie al lang op mijn website te vinden is. Daar moet ik mensen nog wel eens op wijzen. Door die informatie beschikbaar te stellen, bespaar ik de tijd die het kost om het op te sturen.

Wat kan een Open Overheid volgens u opleveren?
We kennen de WOB. Er bestaat de nodige discussie over deze ‘re-actieve vorm’ van openheid en de hoge uitvoeringskosten die het met zich mee kan brengen voor overheden. Een Open Overheid is dan een veel aantrekkelijker perspectief. Door openlijk te werken, wordt de overheid toegankelijker gemaakt en kunnen we als overheid zelf ook gemakkelijker gebruik maken van de ideeën en vragen die uit de samenleving komen. Uiteindelijk sluit het beleid daardoor beter aan op de wensen van de samenleving.

Op welke manier levert digitalisering daar een bijdrage aan?
In het kader van de vierde revolutie zoals omschreven door Floridi zou je kunnen zeggen: we kunnen er niet meer om heen. Je deelt informatie en informatie voor je houden heeft langzamerhand geen betekenis meer. Ons afgedwongen door de digitalisering. Digitalisering van de manier waarop de overheid werkt, digitalisering van de relatie tussen overheid en inwoners. Het gelovige zit hem er ook in dat ik principieel vind dat openbaar bestuur iets is, waarbij iedere inwoner moet kunnen zien hoe afwegingen worden gemaakt. Dat iedere inwoner ziet wat voor beslissingen worden genomen. Dat iedere inwoner op die manier betrokken wordt.

“Het gelovige zit hem erin dat ik principieel vind dat openbaar bestuur iets is, waarbij iedere inwoner moet kunnen zien hoe afwegingen worden gemaakt.”

Hoe ziet dat er in praktijk uit?
Als je kijkt naar Open Overheid, dan zie ik dat daar twee typen mensen mee bezig zijn. Je hebt de mensen die bij een gemeente werken die denken: als ik nou eerst eens bel met degene die zijn bouwvergunning niet krijgt en ik leg dat eerst uit, dan is de kans dat hij bezwaar maakt een stuk minder en dat scheelt ons geweldig veel werk. Dus de afwijzing komt niet in de bus vóór we persoonlijk contact hebben gehad. Dat deden we in Alphen aan den Rijn bijvoorbeeld. Dat had een geweldig effect, dat merkte je onmiddellijk. Je kon heel snel zien dat het aantal bezwaarschriften tegen afgewezen bouwvergunningen en noem maar op, naar beneden ging als je van te voren persoonlijk contact had gehad. Als je alleen een brief stuurt, is het aantal bezwaren veel hoger. Dat zijn mensen die zeggen: we doen het vooral omdat het heel veel scheelt. De praktische mensen. Je hebt ook de principiële mensen, daar behoor ik bij. Ik vind dat praktische prachtig maar ik vind dat wij principieel openbaar bestuur zijn. Principieel zijn we van iedereen. Principieel is het dus: ‘open, tenzij’.

“Ik vind dat wij principieel openbaar bestuur zijn. Principieel zijn we van iedereen. Principieel is het dus: ‘open, tenzij’.”

Welke gevolgen heeft een Open Overheid voor de manier waarop de overheid werkt?
De overheid gaat meer kennis delen, zoals nu bijvoorbeeld bij de Laan voor de Leefomgeving. Die kan alleen maar functioneren, als alle informatie en alle data voor iedereen te vinden zijn. Zowel voor ambtenaren als voor burgers als voor andere overheden. Zodat je niet bang hoeft te zijn dat informatie achtergehouden wordt, je hebt gewoon alles. Die gedeelde kennis, zorgt voor gedeelde macht. De ambtenaar kan niet meer zomaar iets zeggen, want als burger heb je ook toegang tot dat onderzoek over verkeersstromen in de wijk. Zo zie ik het voor me. En dat is wat de Laan van de Leefomgeving, zo optimistisch ben ik wel, gaat opleveren. Jullie spreken vanuit Open Overheid over Open Contact en Open Aanpak. Ik denk dat daardoor veel meer balans komt in de verhouding tussen overheid en burger en dat de ambtenaar daar rekening mee houdt. Zodat de ambtenaar de burger niet meer ziet als een vervelende bemoeial, maar als iemand die meedenkt. Ik ben een hele optimistische en positieve denker, ik ga er echt vanuit dat dat gaat gebeuren.

Kunt u zich ook voorstellen dat er dilemma’s zijn?
Jawel, als de gemeente er van overtuigd is dat ze iets wil. Eerder was het als gemeente dan gemakkelijker, vanwege de ongelijke informatiepositie, om dat er door te krijgen. Als burger kon je er alleen maar hijgend achteraan rennen. Nu kunnen burgers zich veel sneller online organiseren, ze hoeven niet meer naar een buurthuis te gaan, en ze hebben meer toegang tot informatie.

“Ik verwacht dat digitalisering ook democratische besluitvormingsprocessen wezenlijk zal veranderen.”

Hebben digitalisering en technologische ontwikkelingen in dat opzicht een democratiserend effect?
Absoluut. Ik verwacht dat digitalisering ook democratische besluitvormingsprocessen wezenlijk zal veranderen. Doordat zeggenschap wordt overgedragen en doordat er een veel opener verstandhouding tussen overheid en inwoners is, waardoor een andere dialoog tot stand komt.

Op welke manier kan de Generieke Digitale Infrastructuur (GDI) daar een bijdrage aan leveren?
Ik geloof dat de GDI indirect bijdraagt aan een meer Open Overheid. Dankzij de GDI kan de overheid steeds beter digitaal werken en een digitaal werkende overheid kan actieve openbaarheid gemakkelijker en relatief goedkoop en eenvoudig realiseren.

Foto: CC BY-SA Sebastiaan ter Burg