Beleidsteam Open Overheid stelt zich voor (deel 1)

Het nieuw samengestelde beleidsteam Open Overheid van de directie Democratie en Burgerschap (DenB) van het ministerie van Binnenlandse Zaken en Koninkrijksrelaties (BZK) is sinds april 2016 op weg om het Open Overheid beleid vorm en uitvoering te geven. Sinds augustus is het team compleet. Een mooi moment om kennis te maken!

Het beleidsteam, bestaande uit Wouter Jongepier, Niek Marcelis, Angelique Genemans, Laurens Venema en Roxana Chandali (teamcoördinator Open Overheid bij de afdeling Democratie van DenB), ging open met elkaar in gesprek over wat Open Overheid is en over wat je er nu eigenlijk mee kunt. In het tweede deel van het interview praten ze verder over de toekomstplannen en de cultuuromslag naar Open Overheid.

Open Overheid is voor velen een vaag begrip. Hoe leggen jullie Open Overheid uit op een verjaardag?
Wouter: Ik probeer uit te leggen wat wij als team doen: wij zijn bezig om overheidsinformatie actief openbaar te maken en we promoten dit ook bij andere overheden. Met elkaar willen we zorgen dat er steeds meer informatie van de overheid voor iedereen beschikbaar wordt. Mensen begrijpen het meestal wel. Vaak kennen ze de voorbeelden van Wob-verzoeken (Wet Openbaarheid van Bestuur). Ze kennen vaak de andere kant: dat het gesloten blijft. Dat leest men in de kranten.

Roxana: Bij mensen die iets minder van het onderwerp weten, vertel ik ook altijd wel iets als: de overheid is van ons allemaal en om die reden moeten we goed uitleggen wat de overheid doet en hier verantwoording over afleggen. Die vraag kan ook vanuit de burger zelf komen. Een meer gelijke informatiepositie kan helpen om maatschappelijke vraagstukken op te lossen. De overheid heeft de waarheid niet in pacht. Er zit heel veel deskundigheid in de samenleving!

Niek: Ik zou ook zeggen: andere tijden vragen om een overheid die anders werkt en zich open stelt. De overheid kan maatschappelijke vraagstukken helemaal niet alleen oplossen in deze netwerksamenleving. Een open aanpak is dus gewoon nodig!

“De overheid heeft de waarheid niet in pacht. Er zit heel veel deskundigheid in de samenleving!”

Laurens: Op verjaardagen wil je het natuurlijk niet altijd over werk hebben, maar de vraag “wat doe je?” komt altijd wel. Als ik iets vertel over Open Overheid, dan komt soms iemand met een opmerking over de Wob. Meestal hebben mensen er zelf wel een idee bij: mensen denken dat het een andere manier van communiceren is.

Niek: Die communicatie past bij Open Verantwoording en sluit ook aan bij Passend Contact met de Overheid (PCMO). Gewoon het simpele feit dat je burgers goed uitlegt waarom je een besluit neemt, dat maakt dat mensen het snappen en zorgt dat de acceptatie – ook van een negatieve beslissing – beter is. En dat gaat dus juist over de manier van communicatie.

Angelique: Op verjaardagen zeg ik vaak dat ik het erg belangrijk vind om een duidelijke overheid te hebben. Een Open Overheid in de vorm van informatie die openbaar wordt gemaakt. Bijvoorbeeld met datasets. Als de overheid dat open zet, dan kunnen applicatiebouwers, media, onderzoekers of de politiek met die informatie aan de slag. Het is dan ook leuk om een bekend voorbeeld te noemen, zoals Buienradar. Vroeger was dat betaalde data en nu is dat gewoon Open Data. En iedereen kijkt tegenwoordig wel even op Buienrader voor hij of zij op de fiets stapt.

Laurens: Ik kom veel IT-ers tegen en die hebben veel baat bij Open Data. Bijvoorbeeld omdat ze daarmee applicaties kunnen bouwen. Verder hebben ze soms ook wel een beetje een obsessieve interesse in het concept van openheid en transparantie. Daarbij zie ik ook dat ze het kunnen gebruiken om maatschappelijke vraagstukken op te lossen, maar het kan natuurlijk ook zo zijn dat het soort mensen dat er mee aan de slag gaat een heel ander idee heeft van wat een goede oplossing is voor een maatschappelijk vraagstuk.

Wouter: Vanuit een ander perspectief bedoel je? Dat is misschien wel aanvullend. Het is misschien niet het perspectief dat we hier hebben, in de beleidskern in Den Haag, maar dat vult het wel goed aan denk ik. Door het open te maken, kun je toch met verschillende perspectieven en verschillende achtergronden met maatschappelijke vraagstukken aan de slag. En als je het niet openmaakt beperk je jezelf tot je eigen invalshoek en blijft het vooral erg beleidsmatig en niet ingegeven door wat de mogelijkheden zijn.

“Als je het niet openmaakt beperk je jezelf tot je eigen invalshoek en blijft het vooral erg beleidsmatig…”

Niek: In een open samenleving zijn juist die tegenbewegingen ook erg belangrijk, ook vanuit het democratisch perspectief. Uiteindelijk wordt het dan een politiek vraagstuk hoe je met die tegenbewegingen om gaat.

Wouter: Je kunt inderdaad niet verwachten dat als je alle data opengooit, dat er dan allerlei pasklare oplossingen op je af komen. Dat vraagt natuurlijk altijd een soort samenwerking.

Angelique: Wat ik heel leuk vind is dat we allemaal andere mensen zijn en dat we Open Overheid allemaal op een andere manier uitleggen. En ook aan heel andere mensen. Het is ook wel een heel breed begrip. En het is eigenlijk gewoon onderdeel van een samenleving. Of in ieder geval een voorwaarde voor de Nederlandse samenleving.

Jullie leggen Open Overheid op verschillende manieren, aan verschillende mensen, uit. Hebben jullie ook verschillende invalshoeken over wat Open Overheid oplevert?
Wouter: Wat de onderzoeksrapporten die openbaar worden gemaakt opleveren weet ik nog niet precies. Het speelt pas zo kort, dus we weten nu niet hoe vaak die de rapporten worden gedownload en door wie. Maar in ieder geval: het is onderzoek gefinancierd met publiek geld, dus ik vind dat je de rapporten sowieso beschikbaar moet stellen voor degenen die daarin geïnteresseerd zijn.

Roxana: De vraag welke impact Open Overheid heeft, is een hele belangrijke en ook een vraag waar we hier veel over nadenken. Hoe maken we de impact beter inzichtelijk? Dat is niet eenvoudig, want Open Overheid kent veel aspecten en verschillende invalshoeken. Maar het is ook wel één van de opgaven waar we hier voor staan: wat heb je aan Open Overheid? Wat kan je ermee? Want op een gegeven moment moeten we ook kunnen uitleggen waarom we Open Overheid willen promoten. Op dit moment komen we dan als snel op de democratische en de economische meerwaarde. Dat is natuurlijk nog vrij abstract. Het zou mooi zijn als we daar iets meer handen en voeten aan kunnen geven.

Laurens: Ik denk ook dat het vrij duidelijk gaat om een vraag uit de samenleving: de samenleving wil meer openheid. We hebben de technische mogelijkheden daar tegenwoordig ook voor, maar wat de gevolgen ervan zijn, dat kun je niet echt van tevoren al onderbouwen.

Roxana: Klopt, maar je kunt het ook achteraf bekijken. We zijn nu een tijdje bezig en we doen allerlei dingen en het zou mooi zijn om iets meer grip te krijgen op wat het oplevert. En te zien welke mensen er gebruik van maken. Kortom: iets meer onderbouwing vanuit te praktijk.

Afgelopen zomer hebben jullie in verdiepingssessies gesproken over de doelen voor het komende jaar. Is die onderbouwing zoeken ook iets waar jullie aandacht voor hebben in de doelen van het Open Overheid beleidsteam?
Niek: Jazeker, we gaan het verhaal van Open Overheid nog sterker onderbouwen. En we willen daar onderzoek naar laten doen. We willen ook vooral kijken wat er al is. Ook in het buitenland. Misschien komt er via het Open Government Partnership (OGP) nog wat boven tafel. En er liggen ook al sterke voorbeelden, zoals Passend Contact met de Overheid.

Roxana: En aanvullend daarop levert het onderzoek waar Laurens mee bezig is ook een goede bijdrage. Er wordt al heel veel actief openbaar gemaakt en er wordt al veel gepubliceerd.

“We gaan het verhaal van Open Overheid nog sterker onderbouwen.”

Laurens: Klopt, ik ben bezig met een onderzoek naar de vindbaarheid van informatie die op dit moment openbaar is. Wat weten mensen nu wel goed te vinden en wat niet en waarom is dat zo? Dit onderzoek zou uiteindelijk inzicht moeten geven in hoe je iets openbaar maakt. Er zijn verschillende manieren om dat te doen en hoe dat nu gebeurt is blijkbaar niet altijd effectief. Dus daar hopen we iets zinnigs over te leren binnenkort en uiteindelijk willen we dat verbeteren.

Kunnen jullie de overige doelen voor het komende jaar samenvatten?
Roxana: We hebben een mooie lijst van wat we willen doen en wat we moeten doen. En daar zijn een paar grote clusters in te ontdekken:

1. Dat is alles rondom de Wet Openbaarheid van Bestuur (Wob). Op dit moment ligt het initiatiefwetsvoorstel Open Overheid in de Eerste Kamer. We moeten afwachten hoe dat verder gaat. De initiatiefwet kan worden aangenomen en dat betekent dat er dan heel wat moet gebeuren om die wet goed te implementeren. Maar de Wob zelf is ook een wet die de nodige aandacht vraagt. Per 1 oktober 2016 is de dwangsom voor de Wob afgeschaft.

2. Dan het cluster actieve openbaarmaking. Dat is een belangrijk cluster omdat we daar veel meer laten zien wat we doen als overheid. En daar kunnen we ook nog wel de nodige voortgang in boeken.

3. Internationaal zijn we aangesloten bij het Open Government Partnership. We zouden ook beter moeten kijken wat we daar uit kunnen halen. Voor onszelf en voor Nederland. Open Overheid speelt in alle landen en er zijn best wel wat landen waar we van kunnen leren. Bijvoorbeeld hoe ze het in de Scandinavische landen, de Verenigde Staten en in Engeland doen.

4. We hebben we ook het Leer- en Expertisepunt Open Overheid als kennisplatform, zodat we deze kennis verder kunnen verspreiden, maar ook ideeën kunnen ophalen en best practises kunnen verzamelen en delen.

Wouter: Natuurlijk denk ik ook aan de onderzoeksrapporten. Vijf departementen hebben meegedaan aan de pilots en daar kunnen we veel van leren. Bijvoorbeeld: hoe krijg je het voor elkaar om informatie actief openbaar te maken? Hoe organiseer je dat? Belangrijk in dit proces is ook dat het normaler wordt voor beleidsmedewerkers om over het openbaar maken van zo’n onderzoeksrapport en over Open Overheid na te denken. Met voorlichting kom je al een heel eind. Uiteindelijk moet het vanzelfsprekend zijn dat als er een onderzoek wordt gedaan, dat het dan ook online wordt geplaatst.

“De cultuurverandering binnen organisaties is één van onze uitdagingen.”

Roxana: Dat is inderdaad een belangrijk punt. Alle ambtenaren zouden die openheid veel meer in de genen of in het werkpakket moeten krijgen. Het moet normaal worden. De onderzoeksrapporten kunnen daarbij helpen.

Laurens: Het heeft ook wel te maken met de hiërarchie in organisaties. Ik heb persoonlijk geen reden om niet open te zijn, maar ik moet wel weten dat het van hogerhand is afgedekt. Daar is toch een cultuurverandering voor nodig.

Angelique: De cultuurverandering binnen organisaties is inderdaad één van onze uitdagingen. En daarbij hebben we natuurlijk ook het kabinetsstandpunt ‘open, tenzij’. Daar zitten ook veel randvoorwaarden aan, zoals privacy en veiligheid. Je kunt niet alles openbaar maken, we hebben ook te maken met organisaties die over geslotenheid gaan, zoals de AIVD.

Roxana: In principe is het ‘open’.‘Tenzij’ zit vooral in de uitzonderingsgronden van de Wob. Die zijn duidelijk omschreven en daar kunnen we als overheid goed mee uit de voeten.

Lees nu ook deel 2 van het interview met het beleidsteam Open Overheid.

Beeld: Quintin van der Blonk