Bomen blijven dankzij burgerkracht
Berichten over burgerschap (deel 9)

Een terugkerend thema uit de serie interviews over Open Overheid is de relatie met burgerschap. Wij selecteerden tien citaten uit eerdere interviews en legden deze aan vier nieuwe geïnterviewden voor: Margriet van Galen (adviseur voor kleine culturele en sociale organisaties en is als actieve Arnhemmer betrokken geweest bij de oprichting van het BurgerServiceLab). Jacques Giesbertz (betrokken inwoner van Den Haag en ondernemer met BuzzyChain en BUZZ Den Haag), Christian Schouten (fractieassistent/commissielid D66 Alkmaar en beleidsmedewerker bij het ministerie van Financiën) en Ties de Ruijter (directeur van het Landelijk Samenwerkingsverband Actieve bewoners).

Van links naar rechts: Margriet van Galen, Jacques Giesbertz, Christian Schouten en Ties de Ruijter

Iedere blog uit deze serie start met een citaat uit een eerder gehouden interview over Open Overheid. Dit keer is dat een citaat uit een populair interview met Guido Rijnja (coördinator algemeen communicatiebeleid bij de Rijksvoorlichtingsdienst van het ministerie van Algemene Zaken): “De bomen aan de Laan van Meerdervoort in Den Haag zijn een mooi voorbeeld. Omdat er te weinig parkeerplaatsen zijn dacht de gemeente aanvankelijk, dat ze op een bepaald deel van de laan die bomen moest vervangen door parkeerhavens. Toen de gemeente daarin heel solistisch te werk ging en plotsklaps de bomen wilde kappen, kwamen de bewoners in opstand. Het enige dat de mensen zeiden, was: “Wat waren we graag vooraf bij het probleem betrokken, dan hadden we samen een oplossing kunnen zoeken.” Je hoefde aan niemand in de wijk uit te leggen wat het parkeerprobleem was en dat een oplossing nodig was.

Het heeft een enorm pandemonium opgeleverd met serieuze escalaties en hilarische taferelen. Uiteindelijk is er een denktank met veel inwoners erin gecreëerd, en zij vonden – letterlijk en figuurlijk – common ground, namelijk: ruimte in de buurt waar parkeerplekken gemaakt konden worden zonder de prachtige bomen op te offeren. Probleem opgelost. Samen. Dergelijke voorbeelden zie je op alle niveaus: nationaal, provinciaal, enzovoort. Situaties waarbij het proces veel meer opengegooid had moeten worden, situaties waarbij ambtenaren hun eigen standaardreactie even uitstellen, maar op onderzoek uitgaan. Ze geven dan degenen van wie het probleem is eerst de kans om het probleem uit te stallen, te laten zien. En aan hen stellen deze ambtenaren dan hun eigen kennis, informatie en data open beschikbaar. En dan gaan ze samen aan de slag. Ik gebruik heel bewust ‘van wie het probleem is’; alles begint met het stellen van de vraag van wie een opgave is. Dan zie je niet iemand als consument, die je aftapt, maar als producent, die je op verantwoordelijkheden aanspreekt.

Wat moeten overheden leren om beter gebruik te kunnen maken van burgerkracht en coproductie?
Christian Schouten: Wat in dit voorbeeld nu juist goed is gegaan is dat het geen eenmalige inspraakavond was, maar een langdurig proces met veel zelforganisatie vanuit inwoners. De competenties die ambtenaren nodig hebben zijn goed luisteren en uit je eigen cirkel stappen. Je eigen gedachten dus even loslaten. Stap in de belevingswereld van een ander en probeer die te begrijpen. Probeer van daaruit te doen wat de maatschappelijke bedoeling is. Durf daarbij af te wijken van ambtelijke standaarden en procedures. Geef de ambtenaren die dit kunnen een veel groter mandaat. Zo krijgen we snel maatschappelijk effect.

“Stap in de belevingswereld van een ander en probeer die te begrijpen.” – Christian Schouten

Margriet van Galen: Ga anders kijken en handelen. Vervang het monomane streven naar snel en efficiënt door streven naar maatschappelijke meerwaarde, werkelijk effect in de samenleving. Daar past dus bij dat je eerst gezamenlijk met de samenleving vaststelt wat het beoogde effect is. Kijk ook minder juridisch, minder wij/zij, maar meer met de bril van een mediator, dus meer ‘hoe vergroten we de taartpunt’. Heb dus meer oog en oor voor de belangen en behoeften die ten grondslag liggen aan conflicten en ‘moeilijk gedrag’. Dus leer luisteren naar ‘de onderstroom’ en richt je op het aanleren van 21st century skills. Stap ook over de interne verkokering in de organisatie heen. Geef bijvoorbeeld een pand in beheer van een groep buurtbewoners. Misschien kost dat geld voor de afdeling vastgoed, maar veiligheid, sociale samenhang en economische activiteit nemen toe. En wees niet penny wise pound foolish. Je kunt bijvoorbeeld wel bezuinigen op onderwijs, maar als dat dan later extra kosten voor veiligheid of sociale hulpverlening oplevert, heb je niets bereikt. Kijk naar de lange termijn en investeer nu in de toekomst. Versterk de veerkracht en eigen kracht van buurten. Richt je aandacht op kansen in plaats van alleen maar in actie te komen als er problemen zijn.

“Ik wil reflexieve ambtenaren.” – Ties de Ruijter

Ties de Ruijter: Allereerst wil ik reflexieve ambtenaren die zich bewust zijn van hun automatische reacties. Die zichzelf bevragen op datgene wat tot dan toe vanzelfsprekend is. Bijvoorbeeld dat ze hun eigen ongemerkte privileges ten opzichte van anderen signaleren en ter discussie stellen. Dat mag je van betaalde ambtenaren gewoon verwachten. Dat ze daarvan genieten.

Hoe ziet een reflexieve ambtenaar eruit, Ties?
Ties de Ruijter: Zo’n ambtenaar trekt er samen met zijn of haar bestuurder op uit. Ga dus buiten vergaderen. Ga het ongemakkelijke gesprek aan in wijk, dorp of stad. Ga mensen ontmoeten die je nog niet kent. Vermijd jargon. Laat als het gepast is anderen de agenda bepalen of geef het voorzitterschap eens uit handen. Stel je dienstbaar op aan de samenleving. Probeer het verlangen achter de wens te vangen. Probeer verbanden te maken waarbinnen actieve bewoners zelf weer van alles oplossen. Het gaat dan niet alleen om loslaten, maar in vertrouwen loslaten. Vooral het loslaten van eigen automatismen en denkbeelden. Een reflexieve ambtenaar zoekt dus juist andersdenkenden op en probeert de wijsheid van minderheden goed mee te nemen in de besluiten die voor de hele groep gaan gelden. Zo blijven systeemwereld en leefwereld goed met elkaar verbonden.

Jacques Giesbertz: Het begint bij het vaststellen van het probleem. Dat herken ik wel. Als er geen gedeeld probleem is dan kan er ook geen gedeelde aanpak zijn. De kunst is dat de experts de eigen expertise even in de tas laten. Dat er goede procesbegeleiders komen die de expertise van inwoners kunnen bundelen.

“De kunst is dat de experts de eigen expertise even in de tas laten.” – Jacques Giesbertz

Heb je daar een voorbeeld bij, Jacques?
Jacques Giesbertz: Als ik naar het initiatief ‘school van de wijk’ kijk, dan valt me op dat de aandacht vanuit de overheid vaak zo kortstondig is. Geen ambtenaar belt na een paar weken of maanden op om te vragen hoe het verder is gegaan en wat er nodig is om tot een gezamenlijk resultaat te komen. Ik zou meer lange termijn samenwerking willen met meer sturing op maatschappelijk effect.

Ties de Ruijter: Ambtenaren en overheden, wees eerder een verbinder dan een oplosser. Wees eerder een vragensteller dan een oordelaar. Denk vanuit de leefwereld in plaats van alleen vanuit de systeemwereld. Laten we dit lijstje met elkaar aanvullen. Ik heb ook niet alle wijsheid in pacht.

Tot slot een reactie van degene met wiens citaat we startten: Guido, wat wil jij nog toevoegen naar aanleiding van bovenstaande?
Guido Rijnja: Wat is het toch goed dat we zien dat er regelmatig iets misgaat. Met de klemtoon op dat woord ‘zien’: al die misverstanden en onverwachte bijsturingen zijn écht onvermijdelijk bij complexe opgaven. Waar het op aankomt is dan te reflecteren inderdaad, zoals Ties zegt. Ik ken organisaties waar ze de fout van de maand vieren. Dat klinkt wat masochistisch misschien, maar ook dat zei Cruyff: je leert meer van een verloren dan van een gewonnen wedstrijd. Her-ken, her-inner, her-neem: achteraf leren is de beste vorm van leren, denk ik steeds vaker.

Een ander punt wat me prikkelt bij de reacties is dat er kennelijk een enorme drive is om te communiceren: ‘verbinden’ is echt een buzzword. Terwijl eigen is aan de overheid dat je schaarste helpt verdelen en als het moet aan het eind van de dag de knoop gezaghebbend doorhakt. De vice-president van de Raad van State hint daar ook mooi op: met alle aandacht voor draagvlak moeten we de rechtsstatelijkheid niet uit het oog verliezen. Welke juridische maatstaven doen ertoe. Waarover je vervolgens wel tijdig en helder moet communiceren… Dus stap uit je cirkel, zoals Christian zegt, maar niet te snel met beide benen. Netwerken is een middel en geen doel.

Onze vraag aan de lezers van deze blog is: welke aanvullende ideeën en voorbeelden van burgerkracht heb jij? Laat het ons weten via @OpenOverheidNL.

Overige Berichten over Burgerschap:
Deel 1: De burger beslist
Deel 2: De burger als eindgebruiker
Deel 3: Is een vrije burger een blije burger?
Deel 4: Van ‘gesloten, tenzij’ naar ‘open, tenzij’
Deel 5: Is een overheid met de regie in handen ouderwets?
Deel 6: Openheid zorgt voor nieuwe dynamiek met inwoners
Deel 7: Vertrouwen met de Wob-shop
Deel 8: Hoe urgent is een Open Overheid

Foto: Roel Wijnants