De burger beslist
Berichten over burgerschap (deel 1)

Een terugkerend thema in onze interviews over Open Overheid is de relatie met burgerschap. We selecteerden tien citaten uit eerdere interviews en legden ze voor in losse gesprekken met vier nieuwe geïnterviewden: Margriet van Galen (adviseur voor kleine culturele en sociale organisaties en als actieve Arnhemmer betrokken bij de oprichting van het BurgerServiceLab). Jacques Giesbertz (betrokken inwoner van Den Haag en ondernemer met BuzzyChain en BUZZ Den Haag), Christian Schouten (fractieassistent/commissielid D66 Alkmaar en beleidsmedewerker bij het ministerie van Financiën) en Ties de Ruijter (directeur van het Landelijk Samenwerkingsverband Actieve bewoners).

Van links naar rechts: Margriet van Galen, Jacques Giesbertz, Christian Schouten en Ties de Ruijter

Iedere blog uit deze serie start met een citaat uit een eerder gehouden interview over Open Overheid. Dit keer is dat een citaat van Patrick van Lunteren (wethouder gemeente Breda): “Wij laten inwoners zelf kiezen waar Breda een deel van het geld aan besteedt. Dit jaar doen we dat in de wijk Princenhage en Prinsenbeek. En volgend jaar doen we dat voor geheel Breda. ‘We’ zijn in dit geval de gemeente en de Bredase gemeenschap samen. Ik zie het als een gezamenlijk avontuur, een gezamenlijke reis. Inwoners maken daarin keuzes die net zo belangrijk zijn als de gemeentelijke keuzes. En ‘betrekken’ betekent voor mij ook ‘samen doen’, bijvoorbeeld in de vorm van wijkdeals met inwoners waarbij we bijvoorbeeld afspreken dat er een extra speeltuin komt in ruil voor een stukje groenonderhoud door de bewoners zelf.”

Wat zijn de belangrijkste kansen van deze aanpak?
Jacques Giesbertz: Eigenlijk gaat het om een aanpak in drie stappen. De eerste stap is openheid geven over wat de overheid doet. De tweede stap is dat inwoners een stukje beslissingsbevoegdheid van de gemeenteraad lijken over te nemen. De derde stap is het ‘samen doen’, de inhoudelijke deals tussen overheid en inwoners. Bijvoorbeeld over het gezamenlijk draaiend houden van een buurthuis of theater. De grote kans van deze aanpak is natuurlijk dat het voor veel meer begrip, draagvlak en betrokkenheid zorgt. Bij het meebeslissen zie ik nog wel een extra kans: benut vooral de nieuwe ICT-mogelijkheden, maak een mooie combinatie tussen online en offline.

Margriet van Galen: De grootste kansen zijn dat je anders met je geld kunt omgaan en goede vernieuwende oplossingen vindt die voor alle partijen gunstig zijn. Samenspraak en interactie vanaf het begin van het proces zijn dan essentieel voor het beste inhoudelijke resultaat mét draagvlak en de kans dat iedereen zich eigenaar voelt. Als dan mensen de oplossingen zelf grotendeels uitvoeren dan zijn zulke oplossingen ook nog eens goedkoper. Er is meer samen en meer samenhang.

“Samenspraak en interactie vanaf het begin van het proces zijn essentieel.” – Margriet van Galen

Ties de Ruijter: Volgens mij is de belangrijkste kans dat mensen zich serieus genomen voelen. Dus niet meer “ik wil iets en ben daarbij heel erg afhankelijk van anderen”, maar “ik kan zelf ook meebeslissen, bijvoorbeeld over de allocatie van middelen”. Een daarvan afgeleide kans is dat de samenwerking tussen overheid en actieve bewoners veel sterker wordt. Dit leidt tot een effectievere uitvoering die de leefwereld van bewoners veel meer centraal stelt. Een effectievere uitvoering betekent dat er veel meer op uitvoering gerichte plannen gemaakt worden en dat de kwaliteit van de uitvoering in de ogen van de actieve bewoners zelf enorm stijgt. Het accent verschuift dan op de langere termijn van plannen maken op papier naar uitvoering en het direct maatschappelijk effect op bijvoorbeeld mijn schoolgaande kinderen en mijn gepensioneerde buurvrouw. Dat vind ik een goede ontwikkeling.

“De belangrijkste kans is dat mensen zich serieus genomen voelen.” – Ties de Ruijter

Christian Schouten: De belangrijkste kans is dat je krijgt wat de buurt wil, dus dat de buurt meer tevreden is. En dat heeft als voordeel dat de burger daardoor vaak positiever over de gemeente denkt.

Wat zijn de belangrijkste risico’s van deze aanpak?
Christian Schouten: Aansluitend op wat ik als belangrijkste kans noemde, is het helaas niet altijd zo dat als de burger meebeslist deze daardoor ook positiever over de gemeente denkt. Vaak komt dat door onvoldoende beschikbare informatie of kennis van details. Als je precies geeft wat inwoners willen, is het logisch dat je dan een veel meer tevreden publiek krijgt. Dat is tegelijkertijd ook het risico, want als overheid kun je geen allemansvriend zijn. De belangrijkste vraag daarbij is volgens mij: hoe weten we of degenen die invloed uitoefenen op zo’n burgerbegroting wel representatief zijn? Anders lopen we vanuit de overheid het risico dat we iets aan het optimaliseren zijn voor een kleine groep, terwijl een grote groep ontevreden blijft.

“Als overheid kun je geen allemansvriend zijn.” – Christian Schouten

Ties de Ruijter: Het risico dat ik het vaakst hoor is “er zijn er maar een paar die snappen hoe het werkt en daarvan zijn er maar een paar met een grote mond die iets voor elkaar krijgen”. Dit is een reëel risico vind ik, maar het mag voor de overheid natuurlijk nooit een reden zijn om niet met bewoners samen te werken. De overheid en actieve bewoners moeten gewoon het risico onder ogen zien en het proberen te verkleinen. Bijvoorbeeld door begrijpelijke taal te spreken in plaats van beleidsjargon. En door te bevatten bedragen te noemen, begrijpelijke maatregelen te geven en met voorbeelden te komen. Het risico daarvan is dat je het toch weer voor de bewoners gaat invullen en dus bijvoorbeeld vijf keuzes voorlegt. Het is juist de bedoeling dat mensen zelf gaan meepraten, meedenken en zelf de oplossing gaan verzinnen. Dit kan bijvoorbeeld door eerst thema’s te prioriteren en dan binnen die thema’s een dialoog op gang te brengen tussen de verschillende wijkbewoners.  Daarna ga je pas verder met de oplossingen en het prijskaartje. Als je begint met “jullie hebben een ton en wat willen jullie ermee?” dan krijg je een heel ander gesprek. Ik denk dat een gemeente er dus verstandig aan doet om bij de inhoud te beginnen.

Margriet van Galen: Een belangrijk risico is de representativiteit. De grootste schreeuwers hebben soms de kleinste aanhang. De stille participant voelt soms veel meer dan hij of zij onder woorden kan brengen, dus goed je oor te luisteren leggen blijft belangrijk. En het risico is dat bezuinigingen worden afgewenteld op inwoners, bijvoorbeeld onder het motto “jullie moeten het groen maar doen, want jullie vinden het toch belangrijk?” Het borgen van initiatieven vind ik ook een verantwoordelijkheid van de gemeente.

“Overheid, ga vooraf niet te veel sturen op het ‘hoe’ maar kijk achteraf heel kritisch naar de output.” – Jacques Giesbertz

Jacques Giesbertz: Als risico bij zo’n deal zie ik daarbij dat vooraf de criteria niet duidelijk zijn. Maar vaak is daar in het voortraject wel veel aandacht voor. Vervolgens start de uitvoering en dan is de aandacht vanuit de overheid vaak flink verminderd. Het risico is dat de overheid kansen mist op tussentijdse sturing en vooral op de performancemeting achteraf. Zijn de doelen en criteria gehaald? Ik zie vaak weinig aandacht voor zo’n vraag. Verder zie ik bij zowel het meebeslissen als het ‘samen doen’ het risico dat de gevestigde groepen en personen daarbij te veel aandacht opeisen.

Heb je een voorbeeld van ‘samen doen’ Jacques?
Jacques Giesbertz: Ik ben mede initiatiefnemer van ‘School van de wijk’ (werktitel) in Den Haag, waarbij we het leren in de wijk willen stimuleren. Dit initiatief raakt aan onderwijs, welzijn, economie en bedrijvigheid. Daar zitten grosso modo twee risico’s aan. Het eerste risico is het risico op beleidsdogma’s. Vanuit die verschillende beleidskokers krijgen we richtlijnen mee om ons aan te houden en als we dat doen dan is dat ‘weer afgevinkt’. Weer aan een beleidsdogma voldaan. Natuurlijk is het mooi dat ons initiatief past bij het beleid, maar ons primaire doel is het niet. Het tweede risico is dat we tussen wal en schip dreigen te vallen. De afdeling welzijn zei: “Jullie initiatief is te veel onderwijs”. En de afdeling onderwijs zei: “Wij geven alleen stimuleringsgelden aan scholen en jullie initiatief lijkt ons trouwens met name interessant voor welzijn.” Vervolgens kost het dan weer extra tijd om bij de juiste ambtenaar aan tafel te komen.

Wat wil je meegeven aan de overheid Jacques?
Jacques Giesbertz: Geef veel minder aandacht aan het maken van beleid en veel meer aan ‘gaan met die banaan’. Benut de initiatieven in de samenleving en heb vertrouwen in de uitvoering. Er is heel veel kennis bij inwoners, burgers en ondernemers. Benut die! Overheid, ga dus vooraf niet te veel sturen op het ‘hoe’ maar kijk achteraf heel kritisch naar de output.

Tot slot een reactie van degene met wiens citaat we startten: Patrick, wat wil jij nog toevoegen naar aanleiding van bovenstaande?
Patrick van Lunteren: Boekhouder en Bredanaar moeten elkaar kunnen begrijpen om vervolgens samen de juiste keuzes te maken voor Breda. Dat vraagt van de mensen op het stadskantoor openheid in beleidsafwegingen en openheid in besteding van het geld van Breda. Hoe meer de gemeente zich coöperatief opstelt naar de inwoners, hoe meer die inwoners bereid zijn om mee te werken. Op dit moment zijn in twee dorpen pilots bezig waarin je dat ziet gebeuren. Het schuurt daar waar informatie er niet is, of niet gedeeld wordt. Het bloeit op daar waar we open en transparant naar elkaar zijn over wat wel en niet aan informatie beschikbaar is. Door die zoektocht open en zonder vooropgezette verwachtingen samen met de mensen aan te gaan, committeer je je als stadsbestuur aan de mensen en de mensen zich aan jou. De goodwill en de mooie ideeën voor Breda die dat opleveren, zijn in dat opzicht het doel. Transparantie en openheid zijn slechts het middel daartoe.

Onze vraag aan de lezers van deze blog is: wat zie jij als de grootste kans en het grootste risico? Laat het ons weten via @OpenOverheidNL.

Overige Berichten over Burgerschap:
Deel 2: De burger als eindgebruiker
Deel 3: Is een vrije burger een blije burger?
Deel 4: Van ‘gesloten, tenzij’ naar ‘open, tenzij’
Deel 5: Is een overheid met de regie in handen ouderwets?
Deel 6: Openheid zorgt voor nieuwe dynamiek met inwoners
Deel 7: Vertrouwen met de Wob-shop