Is een vrije burger een blije burger?
Berichten over burgerschap (deel 3)

Een terugkerend thema uit de serie interviews over Open Overheid is de relatie met burgerschap. Wij selecteerden tien citaten uit eerdere interviews en leggen deze aan vier nieuwe geïnterviewden voor: Margriet van Galen (adviseur voor kleine culturele en sociale organisaties en is als actieve Arnhemmer betrokken geweest bij de oprichting van het BurgerServiceLab). Jacques Giesbertz (betrokken inwoner van Den Haag en ondernemer met BuzzyChain en BUZZ Den Haag), Christian Schouten (fractieassistent/commissielid D66 Alkmaar en beleidsmedewerker bij het ministerie van Financiën) en Ties de Ruijter (directeur van het Landelijk Samenwerkingsverband Actieve bewoners).

Van links naar rechts: Margriet van Galen, Jacques Giesbertz, Christian Schouten en Ties de Ruijter

Iedere blog uit deze serie start met een citaat uit een eerder gehouden interview over Open Overheid. Dit keer is dat een citaat van Mieke van Heesewijk, directeur van de stichting Netwerkdemocratie: “Ik heb een tijd in Rusland gewoond. Het staat buiten kijf dat de onevenwichtige verhouding tussen individu en de staat daar heel zichtbaar was. Deze ongelijkheid druist in tegen mijn gevoel voor rechtvaardigheid, maar deze ongelijkheid is tegelijkertijd ook bere-interessant. Deze ervaringen hebben ervoor gezorgd dat ik geïntrigeerd ben geraakt door de verhouding burger en overheid. Daarbij is openheid een middel. Het gaat eigenlijk om de mogelijkheid om je als individu (vrij) te kunnen ontwikkelen binnen de machtsverhouding die er bestaat tussen overheid en individu.”

Wat heeft Nederland nodig om individuen de mogelijkheid te geven om zich vrijer te kunnen ontwikkelen binnen de machtsverhouding die er bestaat tussen overheid en individu?
Ties de Ruijter: Dit punt gaat over macht. Wanneer noemen we iets machtsmisbruik en wanneer is het geoorloofd en gerechtvaardigd gebruik van macht? Ik vind dat als je macht hebt, je ook de plicht hebt reflexief te zijn: altijd terugkijken naar wat jouw handelen teweeg zou kunnen hebben gebracht, vanuit het perspectief van de ander. Neem bijvoorbeeld ‘white privilege’. Vanuit je machtspositie ben je je vaak niet bewust wat jouw handelen teweeg brengt. Ik zie heel veel willekeur, vaak onbewust. Bijvoorbeeld een wethouder die zich vrijwel alleen bezig houdt met wat hij of zij een interessante achterban vindt. Dat vind ik machtsmisbruik. Hij of zij had zich ook met ‘lastige gevallen’ kunnen bezighouden die ook in de portefeuille zitten. Of die beleidsambtenaar die wel contact zoekt met het ene buurthuis en niet met het andere; dat lijkt onschuldig maar daarmee geef je het ene buurthuis wel meer beïnvloedingskansen dan het andere.

“Ik vind dat als je macht hebt, je ook de plicht hebt reflexief te zijn.” – Ties de Ruijter

Hoe ziet een reflexieve ambtenaar eruit?
Ties de Ruijter: Dat is voor mij nog een slag dieper dan open. Zo’n ambtenaar mag niet steeds de bestuurder de binnenwereld intrekken. Ga dus buiten vergaderen, of beter: ga het gesprek aan in de wijk, het dorp of de stad. Dat betekent dat je in feite uit je eigen comfortzone stapt. Dat je anderen de agenda laat bepalen of het voorzitterschap uit handen geeft en andere vormen en een andere taal bezigt. Een voorbeeld uit de praktijk: een ambtenaar ruimtelijke ordening kwam op het lumineuze idee om jongeren elkaar te laten filmen en elkaar dan vragen te stellen als “hoe ziet jouw ideale park eruit?”. Daar is vervolgens een film van gemaakt die is vertoond aan een groep ouderen. De twee groepen gingen daarna met elkaar het gesprek aan. Op deze manier kwamen groepen aan het woord die we anders op de standaard inspraakavond niet getroffen zouden hebben. Dan denk je dus na over het proces en de open toegang voor iedereen. Ik vind dat je dat altijd moet doen als je een machtspositie hebt.

“Individuen in het systeem zijn slimmer dan het systeem zelf, maar kunnen het systeem toch niet veranderen. Wat gebeurt daar?” – Jacques Giesbertz

Wat heeft Nederland nodig om individuen de mogelijkheid te geven om zich vrijer te kunnen ontwikkelen?
Christian Schouten: Deregulering en een kleinere overheid! Hoe minder overheid, hoe kleiner de kans dat die zich onterecht met de samenleving bemoeit. Wat blijft er dan over? Een vrijer individu. Er zijn veel voorbeelden bekend van waar de APV (Algemene Plaatselijke Verordening) is losgelaten. Of neem een parkeerverordening. Als we die eens overboord gooien en opnieuw opschrijven wat we willen. Daar wordt het een stuk leesbaarder en duidelijker van. Ik ken een voorbeeld waarbij er echt een stapeling van bepalingen was ontstaan die niemand meer begreep. Waarom stond er bijvoorbeeld: “U heeft recht op een tweede vergunning als u al een eerste vergunning heeft.” Een groter voorbeeld is misschien de Zondagswet. Met al die winkels die nu al open zijn vraag ik me af: waar is die wet dan nog voor nodig?

Jacques Giesbertz: Wat is vrijheid? Volgens mij zijn we al heel vrij in Nederland. Wat maakt ons onvrij? Dan denk ik toch vooral aan de systemen die banken, farmaceuten en zorgverzekeraars hebben gecreëerd om ons afhankelijk te maken. Ik vind dat beangstigender dan de overheid.

“Hoe minder overheid, hoe kleiner de kans dat die zich onterecht met de samenleving bemoeit.” – Christian Schouten

Margriet van Galen: Persoonlijk contact is nodig. Klantvriendelijkheid lijkt soms een bezuinigingsfactor. Dan wordt persoonlijk contact vervangen door internetbereikbaarheid. Volgens mij is echt contact met echte mensen in een gelijkwaardig contact het belangrijkste middel om de spiraal van wantrouwen te doorbreken. Ook belangrijk: reken elkaar niet persoonlijk af op fouten, als die door onbewuste nalatigheid veroorzaakt zijn. Fouten zijn er om van te leren. Kijk wat goed gaat en beter kan. En overheid: pas op voor het te veel ‘dicht regelen’ van zaken, uit angst voor excessen. Door al die regels leiden de goeden vaak onder de kwaden. Is dat het waard? Ik wil liever een anders kijkende overheid. Een overheid die veel meer positieve initiatieven faciliteert en mogelijk maakt. Een overheid die stuurt op samen en op samenhang.

“Echt contact met echte mensen in een gelijkwaardig contact is het belangrijkste middel om de spiraal van wantrouwen te doorbreken.” – Margriet van Galen

Wat kan de overheid doen om het middel openheid beter in te zetten?
Jacques Giesbertz: Openheid impliceert al een beetje meer vrijheid. Bijvoorbeeld de vrijheid om te weten wat de details van een redenering zijn om een bepaalde aanvraag af te wijzen. Of hoe de Cito-score voor jouw kind tot stand kwam. In beide gevallen haalt het een stuk geheimzinnigheid weg. Verkeerde aannames verdwijnen als sneeuw voor de zon en mensen krijgen de vrijheid om inhoudelijk in gesprek te gaan.

Heb je daar een voorbeeld van, Jacques?
Jacques Giesbertz: Volgens de directeur van de school waar mijn zoon les krijgt zijn ouders te kritisch. Ik vind precies het omgekeerde. Mijn stelling is dat mensen zich wat geëmancipeerder moeten gedragen. De kritische westerling klaagt over praktische zaken, bijvoorbeeld als koffie te koud of te bitter is, of als het hotel niet vier maar drie sterren heeft. En dan boeken we vaak snel resultaat. Maar als het abstracter wordt, zoals bij verstikkende bank- en zorgsystemen, dan zakt de moed ons vaak in de schoenen. Ik zou zo graag zien dat we daar veel meer middelen voor in handen krijgen om onze vrijheid af te dwingen en monopolies te bestrijden. Individuen in het systeem zijn slimmer dan het systeem, maar kunnen het systeem toch niet veranderen. Wat gebeurt daar? Met welke middelen zouden ze hun macht kunnen mobiliseren en het systeem meer naar hun hand zetten? Dat zijn we volgens mij gaandeweg aan het uitvinden met elkaar.

Tot slot een reactie van degene met wiens citaat we startten: Mieke, wat wil jij nog toevoegen naar aanleiding van bovenstaande?
Mieke van Heesewijk: Er worden door de geïnterviewden goede reflecties gegeven. De plicht om reflexief te zijn – terug te kijken op je handelen als overheid en daar van te leren. Zijn alle stakeholders betrokken geweest bij een besluitvormingsproces? Of gaat de overheid de ‘lastige gevallen’ vaak uit de weg? En is het besluitvormingsproces inzichtelijk en beïnvloedbaar voor alle burgers? Aan dat laatste schort het nog vaak. Door meer transparantie in besluitvormingsprocessen wordt enerzijds ‘het systeem’ meer accountable en anderzijds geeft het burgers nieuwe instrumenten; om zich te organiseren, te participeren in het democratische proces en zich te informeren over besluitvormingsprocessen binnen de overheid en deze ook mede te sturen.

Onze vraag aan de lezers van deze blog is: kan Open Overheid helpen om de vrijheid van inwoners te vergoten? Laat het ons weten via @OpenOverheidNL.

Overige Berichten over Burgerschap:
Deel 2: De burger als eindgebruiker
Deel 3: Is een vrije burger een blije burger?
Deel 4: Van ‘gesloten, tenzij’ naar ‘open, tenzij’
Deel 5: Is een overheid met de regie in handen ouderwets?
Deel 6: Openheid zorgt voor nieuwe dynamiek met inwoners
Deel 7: Vertrouwen met de Wob-shop