Open Gemeenten, begin bij het geld!

Een vaak gehoord idee is dat een Open Gemeente begint bij openheid over Geld. De gedachte is dat dit leidt tot openheid over beleid en dat gemeenten daardoor de denk- en doekracht in de samenleving beter kunnen benutten. Gemeenten springen soms in op de eerste trend rond financiële openheid die ze tegenkomen. Wat is er allemaal mogelijk op het gebied van openheid over geld? Wat zijn slimme keuzes voor gemeenten? En wat willen inwoners? Tijd voor een breder perspectief op financiële transparantie!

“Open Gemeenten maken slimme combinaties en leren door te doen”

De afgelopen anderhalf jaar heb ik vanuit mijn functie bij het Leer- en Expertisepunt Open Overheid met tientallen gemeenten gesproken over financiële transparantie. Een vaak gehoorde visie is dat transparantie alleen niet genoeg is. Het gaat ook om houding en samenwerking. Open Overheid is meer dan data en documenten vrijgeven. Maar wat voor vormen kan dat dan krijgen? En hoe past dit binnen Open Contact, Open Aanpak, Open Data en Open Verantwoording, de vier aanvliegroutes voor Open Overheid?

Figuur 1: vier aanvliegroutes van Open Overheid

Figuur 2: acht vormen van financiële openheid binnen de vier aanvliegroutes

Open Contact
Open Contact gaat over nieuwsgierig zijn, een menselijk gezicht tonen door te delen en te vragen. De community, de gemeenschap staat daarbij centraal. De burgerbegroting en geldstromen door de gemeente passen daar sterk bij.

Burgerbegroting
Minimale variant van de burgerbegroting is dat een gemeente 10% van de begroting vrijmaakt, daar keuzemogelijkheden identificeert en inwoners daarover laat beslissen. Minder dan vijf gemeente doen dit in Nederland, bijvoorbeeld Breda, met Breda Begroot. Maximale variant is dat dit geldt voor de gehele begroting. Dat gebeurt nog nergens.

Geldstromen door de gemeente
Minimale variant is dat inwoners onderzoek doen naar geldstromen door de wijk of gemeente, en dan niet alleen gemeentelijk geld, maar ook geld vanuit de provincie, de EU en geld van inwoners zelf. Dit bredere perspectief haalt de focus wat af van de gemeente en verlegt deze naar de doelen. Het stimuleren van lokale winkeliers kan bijvoorbeeld veel effectiever als inwoners meer lokaal boodschappen doen dan dat de gemeente investeert in een nieuw economisch beleid. Maximale variant is dat de geldstromen op wijkniveau bekend worden en actieve inwoners op wijkniveau opstaan die zorgen dat er minder vanuit de gemeente wordt gedacht maar meer vanuit een netwerk met bijbehorende keuzes.

Open Aanpak
Deze aanvliegroute gaat over samenwerken, openstaan voor nieuwe en onverwachte invalshoeken. De rolverdeling tussen overheid en samenleving staat centraal. De bezuinigingsdialoog en samenwerking (als onderdeel van budgetmonitoring) passen daarbij:

Bezuinigingsdialoog
Minimale variant is het voeren van enkele gesprekken met inwoners over mogelijke bezuinigingen. Een grote meerderheid van de gemeenten doet dit. Maximale variant is het voeren van een uitgebreide dialoog met inwoners, bijvoorbeeld aan de hand van de vaak gekozen begrotingswijzer van Prodemos. Inwoners kennen vaak minder taboes op bezuinigingen dan vanuit de politiek wordt verondersteld. En meedenkende inwoners voelen zich vaak meer betrokken.

Samenwerking (als onderdeel van budgetmonitoring)
Minimale variant van budgetmonitoring is een dialoog met inwoners en een maximale variant is meebeslissende inwoners. Zoals gezegd: de stichting voor Budgetmonitoring en Burgerparticipatie kent meer dan vijf pilotgemeenten. In Amsterdam Oost leidde dit zelfs tot een door burgers opgestelde burgerbegroting.

“Zet nu eens de wijken en buurten centraal!”

Open Data
Uiteraard gaat het om data delen, maar ook om betere digitale diensten en nieuwe toepassingen. De kern is hier het vrijgeven van data.

Open Spending
Minimale variant is het versturen van de bestanden die toch al naar het CBS gaan (de zogeheten IV3-bestanden) via de Open State Foundation als Open Data online plaatsen op www.openspending.nl. Inmiddels heeft het CBS al deze begrotingsinformatie automatisch vrijgegeven dus dan zijn de begrotingsgegevens van alle gemeenten als Open Data beschikbaar voor wat een betrokken inwoner er ook maar mee wilt doen. Maximale variant is het geven van veel meer detailgegevens per gemeentelijke begroting zoals kwartaalcijfers en gegevens per wijk of buurt. Hergebruik van de Open Data van openspending.nl kan op vele manieren, van een vergelijking tussen de gemeenten (“Hé, waarom is mijn gemeente zo duur of goedkoop bezig?”) tot het zoeken van mogelijke andere bestedingen (“Ik wil minder geld voor dit en meer geld voor dat!”) tot mogelijkheden die wij op dit moment misschien nog niet eens kunnen bedenken.

Buurtbegroting
Minimale variant is het online plaatsen van de data van één buurt. Maximale variant is het zorgen voor vergelijkingsmogelijkheden tussen meerdere buurten binnen een gemeente. Als een gemeente de buurtbegroting combineert met samenwerking dan heet dit budgetmonitoring. De stichting voor Budgetmonitoring en Burgerparticipatie kent meer dan vijf pilotgemeenten. Amsterdam is het verst met meer dan 100 buurtbegrotingen; de eerste kwamen uit Amsterdam-Oost.

Open Verantwoording
De kern van deze aanvliegroute formuleerden we al eerder als: geef openheid van zaken, maak bijvoorbeeld het kasboek openbaar. De kern is hier het door middel van o.a. documenten transparantie te geven over proces en inhoud van besluitvorming. Het behoeft vast geen betoog dat de klassieke begroting en het openbaar maken van het kasboek inclusief declaraties hierbij passen.

Klassieke begroting
Minimale variant is het klassieke begrotingsboekje, maar dan online, in pdf of een ander gesloten format. Ik ken geen gemeente die dit niet doet. Maximale variant is er één met veel meer uitleg over welke uitgaven al vastliggen en welke nog te beïnvloeden zijn zoals www.watdoethengelo.nl. Dat gebeurt nog nauwelijks, maar leidt wel tot een veel beter geïnformeerde gemeenteraad en inwoners.

Kasboek inclusief declaraties openbaar
Minimale variant is het online plaatsen van ‘de bonnetjes’ van declaraties of dienstreizen. Enkele gemeenten doen dit, bijvoorbeeld de gemeente Groningen. Maximale variant is het openbaar maken van het gehele kasboek. Ik ken geen Nederlands voorbeeld, wél New York (Verenigde Staten). Vaak gehoorde observatie: vroeger kregen we vele vragen en Wobverzoeken over de bonnetjes en daarna volgde vaak een krantenbericht, maar nu ze online staan lijkt de spanning verdwenen en blijven de krantenberichten uit.

“Open Gemeenten luisteren goed naar de wensen van hun inwoners”

Slimme keuzes
Acht vormen van financiële openheid is erg veel. Als gemeenten slimme keuzes willen maken dan zie ik drie krachtige combinaties, te zien als menu’s in een restaurant:

1. Het burgerparticipatie menu bevat een combinatie van Oud-Hollandse gerechten: klassieke begroting, kasboek (inclusief declaraties openbaar) en een bezuinigingsdialoog
Dit is een sterke combinatie voor als jouw gemeente zich wil verantwoorden en vooral heel gericht in gesprek wil gaan over bezuinigingsmogelijkheden. Burgers participeren in overheidsprocessen. Klassieke combinatie; bijzonder smaakvol!

2. Het overheidsparticipatie menu is vaak verrassend en bestaat uit een door inwoners opgestelde burgerbegroting of budgetmonitoring (bestaande uit de deelgerechten buurtbegroting en vergaande samenwerking)
De overheid participeert steeds vaker in processen van inwoners. Een door inwoners opgestelde burgerbegroting of de maximale variant van budgetmonitoring (buurtbegroting en vergaande samenwerking) gaan uit van inwoners die naast controleren en vergelijken ook zélf de keuzes maken voor een deel van de begroting. Dit menu is leuk en lekker als je als inwoner en gemeente van gezamenlijk koken houdt. Verrassende smaken, van harte aanbevolen.

3. Het nieuwe horizons menu verlegt bestaande grenzen door een combinatie van Geldstromen door de gemeente, Samenwerking en Open Spending
De gemeente is niet langer het middelpunt van aandacht maar het gaat om doelen en samenwerkingsmogelijkheden vanuit de wijk of vanuit het netwerk van organisaties en inwoners. Het hebben van financiële gegevens in de vorm van Open Data is een randvoorwaarde voor daadwerkelijk gevoeld eigenaarschap en vergaande samenwerking. Het nieuwe horizons menu levert verrassingen op met exotisch klinkende namen zoals zoals maatschappelijk aanbesteden, buurttender netwerkbegrotingen, right to challenge en buurtbesteden. Goed vergelijkbaar met nouvelle cuisine; erg de moeite waard.

Figuur: drie krachtige combinaties van financiële openheid

Maar welke gerechten of welk menu gaat een Open Gemeente nu aan haar inwoners opdienen? Waar hebben je inwoners eigenlijk trek in?

Wat willen inwoners?
‘Kijk in de gemeentelijke portemonnee en doe er je voordeel mee! Onder deze titel mocht ik op …. de chef-kok spelen op de bijeenkomst ‘buurtinitiatief met groeispurt’, georganiseerd door het Landelijk Samenwerkingsverband Actieve bewoners. Ik zette de restaurantmetafoor door en presenteerde een menukaart met acht vormen van ‘Open over Geld’. Vooraf twijfelde ik aan mijn zelf in elkaar geknutselde Menukaart. Was ik niet veel te aanbodgericht bezig? Zouden de actieve bewoners de zorgvuldig geselecteerde gerechten wel lusten? Op deze en andere vragen kreeg in twee sessies veel reacties terug van bij elkaar ongeveer twintig actieve bewoners.

Mijn persoonlijke samenvatting in de vorm van tien lessen voor Open Gemeenten staat hieronder:

1. Ja, de overheid is vaak aanbodgericht bezig als het gaat om Open over Geld
En nee, dat is niet erg. Actieve bewoners willen gewoon zien en begrijpen waar het geld in hun gemeente naar toe gaat. Ze willen aansluiten op de denk- en doekracht van de overheid. Dus overheid, ga vooral door!

2. Inwoners en overheid hebben ieder een keuze om te werken op basis van vertrouwen of op basis van wantrouwen
Vaak is het: wat je geeft, dat krijg je terug. Als de overheid wil aansluiten op de denk- en doekracht vanuit de samenleving dan moeten gemeenten uit zichzelf meer openheid van zaken geven.

3. Actieve bewoners willen een Open Overheid, daar is geen enkele twijfel over
De vraag is vooral: gemeenten, kan het wat sneller? En Rijksoverheid, dat geldt ook voor jullie: waarom is Open over Geld geen verplichting, bijvoorbeeld in de vorm van buurtrechten?

4. Overheid maak je kasboek openbaar, geef detaildata Openspending vrij of stel een buurtbegroting op
Durf je open te stellen voor actieve bewoners die willen meedenken, meebeslissen en meedoen, bijvoorbeeld in de vorm van de vaakst gekozen gerechten budgetmonitoring, burgerbegroting of geldstromen door de wijk.

5. De informatiebehoefte van actieve bewoners is doelgestuurd en gaat verder dan geld
Als inwoners gemeenten willen uitdagen een taak over te nemen dan willen ze vooraf weten hoeveel het schoonmaken van het dorpshuis kost, maar ook of het contract toevallig net is afgesloten tot 2025 en of de onderhoudende partij maatschappelijke meerwaarde biedt, bijvoorbeeld door te werken met arbeidsgehandicapten.

6. Het populairste gerecht is Geldstromen door de wijk, het enige gerecht waarbij de gemeente niet centraal staat
Dit bredere perspectief haalt de focus wat af van de gemeente en verlegt deze naar de doelen. Het stimuleren van lokale winkeliers kan bijvoorbeeld veel effectiever als inwoners meer lokaal boodschappen doen dan dat de gemeente investeert in een nieuw economisch beleid. Actieve inwoners zien de gemeenten wel als de meest voor de hand liggende partner bij gegevensverzoeken richting vervoerders, woningbouwcorporaties en zorgverzekeraars. “Zet nu eens de wijken en buurten centraal!” zeggen ze, zoals bijvoorbeeld bij de combinatie buurtbegroting en samenwerking, ook wel budgetmonitoring genoemd, het op één na populairste gerecht.

7. Andere populaire gerechten zijn de burgerbegroting en Openspending, maar daarbij springen opvallende nadelen in het oog
Actieve bewoners noemen als belangrijkste nadeel van burgerbegroting dat het een subjectieve selectie is, gemaakt door de gemeente. Voordeel is dat je wel kunt meebeslissen, maar helaas lokt het nauwelijks uit tot meedoen. Openspending in de huidige vorm zien de actieve bewoners slechts als een begin. Meer detailinformatie is aardig maar kost ook geld; het gaat in de ogen van actieve bewoners om informatie die aanzet tot samenwerking!

8. De klassieke begroting, de bezuinigingsdialoog en het open kasboek zijn de drie minst gekozen gerechten
Deze drie gerechten vormen tezamen het burgerparticipatiemenu. Dit menu wordt heel vaak door gemeenten aangeboden. De actieve bewoners zien ze als redelijk ‘basis’ maar onvoldoende passend bij hun behoeften om de maatschappelijke processen centraal te zetten en de overheid daarin te laten participeren, overheidsparticipatie dus.

9. De meest gekozen menu’s zijn het overheidsparticipatiemenu en het nieuwe horizons menu
De meeste inwoners zeiden daarbij: wij willen dit, maar we snappen dat dit voor gemeenten een kwestie van tijd en lange adem is. Toch… als we bruggen willen bouwen dan kost dat tijd en energie. Van beide kanten. Het hebben van financiële gegevens in de vorm van Open Data is vaak een randvoorwaarde voor daadwerkelijk gevoeld eigenaarschap en vergaande samenwerking zoals maatschappelijk aanbesteden, buurttender, netwerkbegrotingen, right to challenge en buurtbesteden.

10. Actieve inwoners zetten ‘samen’ voorop
Eerlijk gezegd verwachtte ik van tevoren veel vragen als “Hoe zie ik of mijn gemeente nog subsidiegeld over heeft?”. En wat gebeurde er? Geen enkele vraag ging puur over het eigen belang. “Samen, samen en nog eens samen” stond voorop.

“Tijd voor een breder perspectief op financiële transparantie”

Vanuit mijn ervaring kan ik zeggen: Open Gemeente kijk breed wat er allemaal mogelijk, maak slimme combinaties van financiële openheid, luister sterk naar de wensen van inwoners en leer door te doen.

Bovenstaande tekst verscheen als hoofdstuk in het boek Open Gemeenten, onder redactie van David Kok en Ewoud de Voogd. Het boek is gratis te downloaden via de website van Frankwatching en te bestellen via managementboek.