Overheidsfinanciën: het Siberië van de journalistiek?

Lunchbijeenkomst Jouw Overheid, Jouw geld

Tijdens een financieel transparante lunch – die per vooraf aangemelde aanwezige €4,70 kostte – deden de sprekers een boekje open over geld. Want: mensen willen weten wat er met hun belastinggeld gebeurt. Of je nu aan de gemeente betaalt, of aan de Belastingdienst. En terecht!

Marieke Schenk (coördinator van het Leer- en Expertisepunt Open Overheid) opende de bijeenkomst met een toepasselijke anekdote: het was een aantal dagen geleden dat een collega opmerkte: “Overheidsgeld voelt anders dan privégeld”. We hadden het over een budget van 20 duizend euro, en hij vond dat “helemaal niks”. Om vervolgens zelf op te merken, dat dit privé toch wel heel veel geld is. En dat is gek. Natuurlijk maakt de context uit, en gaat het bij de overheid vaak over grote bedragen. Maar overheidsgeld is ooit ook privégeld geweest. Het is belastinggeld van ons allemaal. Meer bewustzijn over waar we belastinggeld aan besteden, meer inzicht hierin en meer transparantie hierover is dus van groot belang.

Rudi Turksema (Algemene Rekenkamer), Selena Dinsbach (Ministerie van Binnenlandse Zaken en Koninkrijksrelaties) en Eric Smit (Follow The Money) vertelden vervolgens wat overheden zoal doen aan financiële transparantie. Afsluiter Eric Smit bereidde het publiek alvast voor: “We gaan de overheid, en ook de departementen, nauwlettend volgen.”

Het open grootboek van de Algemene Rekenkamer
Waarom opent de Algemene Rekenkamer eigenlijk haar eigen boeken? Rudi Turksema: “Je kunt moeilijk tegen overheidsinstellingen roepen “doe eens open”, als je zelf niet open bent.”  Als een van de eerste organisaties bood de Algemene Rekenkamer openbaarheid van bestuurskosten. Dat ze van start gingen met hun eigen data, is niet omdat ze zo interessant zijn. Ze deden dit meer als voorbeeldfunctie, in de hoop dat daarna meer organisaties zouden volgen. Veel spannender zijn de data van de departementen.

Techniek is makkelijk, maar cultuur…
De Algemene Rekenkamer is al een tijd bezig met financiële transparantie en ziet ook enkele leerpunten. Zo zijn technische obstakels relatief eenvoudig te overbruggen. Cultuurverandering is een ander verhaal en heeft meer aandacht nodig. Ten opzichte van vijf jaar geleden werkt de organisatie nu in ieder geval veel meer datagestuurd. Ook betrekt de Rekenkamer meer mensen van buiten de organisatie.

Of mensen op de data van de Algemene Rekenkamer zitten te wachten is niet het beeld en hoeveel de data gebruikt wordt is lastig te achterhalen. Maar daar gaat het ook niet om: het draait om het principe van een transparante overheid. Het gaat dan niet over de added value, maar om bewustwording en de voortrekkersrol die je inneemt.

Open Inkoopdata bij BZK
Selena Dinsbach (Data Analist bij BZK) vertelt over de Open Inkoopdata van BZK.  De Motie Oosenbrug (november 2014) was aanleiding voor het in kaart brengen en openen van deze inkoopdata. En gemakkelijk was dat niet. Zo liepen Selena en haar collega’s aan tegen vraagstukken rondom privacy, de bescherming van bedrijfsvertrouwelijke gegevens en de staatsveiligheid. Bovendien werkt de afdeling inkoop met veel data waarvan het eigenaarschap bij een ander departement ligt.

Direct effect op de Wob-verzoeken
Op de vraag hoeveel de data wordt gebruikt is geen antwoord voorhanden. Via KOOP kunnen ze gegevens opvragen over het aantal downloads. Maar aangezien ze als afdeling zelf ook gebruik maken van de data, geeft dat geen reëel beeld. Wel is er een direct effect op de Wob-verzoeken. Zo verwijzen ze mensen met vragen naar de beschikbare data. De gevraagde informatie is hierin vaak wel te vinden.

“When in doubt, follow the money”
Tot slot vertelt Eric Smit (Follow The Money) hoe hij als journalist tegen financiële transparantie aankijkt. Follow The Money heeft een duidelijk doel: waarheidsvinding ten dienste van de samenleving. Als journalistieke beweging doet Follow The Money onderzoek naar mensen, systemen en organisaties die zich (financieel-economisch) misdragen en daarmee mogelijk schade aanrichten aan groepen in de samenleving.

Een grote inspiratiebron voor Follow The Money was het Watergate schandaal. Eric verwijst naar het boek All the Presidents’s Men en vertelt over een scene in de parkeergarage. Daarin zegt journalist Bod Woodward tegen een geheime bron, mister ‘Deep throat’, niet meer te weten waar ze moeten zoeken in alle informatie. Daarop zegt de bron, die later bekend werd als onderdirecteur van de FBI Mark Felt: “When in doubt, follow the money”.

Er moet gecontroleerd worden
Voor de democratie is de journalistiek van groot belang. Op dit moment ziet Eric Smit dat “lokale democratie nog amper wordt gelegitimeerd door journalistieke controle”. Je ziet dat lokale en regionale media het moeilijk hebben. En toch moet er ergens iets gecontroleerd worden. Zeker vanuit de gedachte van checks and balances. En die rol wordt onder andere door de journalistiek vervult.

Op het vlak van transparantie en data is Eric stellig: “Je kunt data wel naar buiten donderen, maar iemand moet ernaar kijken”. Daarbij speelt het element van integriteit ook een belangrijke rol, verwijzend naar Ien Dales: “Integriteit is net als zwangerschap, dat doe je niet een beetje”.

Follow The Money volgt de overheid en bewindslieden op de voet. Dat resulteerde bijvoorbeeld in het artikel over de werkzaamheden van de man van oud minister Edith Schippers. Ook keek Follow the Money naar het Ministerie van Binnenlandse Zaken en de salarissen van ambtenaren van ABD TOP Consult.

De overheid controleren is juist helemaal niet saai
Hoe verklaart Eric de desinteresse voor data bij journalisten? Eric geeft aan dat cijfers en jaarrekeningen niet erg aanspreken. De meeste journalisten gaan niet de financiële journalistiek in. “Graven in cijfers is het Siberië van de journalistiek” aldus Eric. En dat is gek: want de overheid controleren is juist helemaal niet saai. Er is genoeg te vinden. Eric spreekt dan ook alvast een voornemen uit: Follow the Money gaat in 2018 vaker onderzoek doen naar geldstromen binnen de overheid.

Met dank aan Marnix Janssen (Leer- en Expertisepunt Open Overheid) voor zijn bijdrage aan het verslag van deze bijeenkomst.

Foto’s: Ilse Ambachtsheer