Nieuwe vormen van democratie
3 over democratie (deel 1)

Waar denk je aan bij vernieuwende vormen van democratie? Dat is de centrale vraag in deze eerste blog van een tiendelige serie over Open Overheid en democratie. Aan het woord komen Merel Heijke, Martijn Kool en Hans Alberse. Merel is consultant inzicht en sturingsadvies bij KING (Kwaliteitsinstituut Nederlandse gemeenten) en sterk betrokken bij Democratic Challenge. Martijn is directeur van het Centrum voor Budgetmonitoring en Burgerparticipatie en oud-partijvoorzitter van een lokale afdeling van een politieke partij. Hans is oud-raadslid, oud-wethouder in de gemeente Rheden en oud-burgemeester binnen de gemeente Lingewaal en Oude-IJsselstreek; ooit begonnen als vrijwilliger in een wijkcentrum en sinds vorig jaar als zelfstandige werkzaam als adviseur Vernieuwing Democratie.

Van links naar rechts: Merel Heijke, Martijn Kool, Hans Alberse

Iedere blog start met een citaat uit een eerder gehouden interview over Open Overheid. Dit keer is dat een citaat van Mellouki Cadat: “Ik ben fan van de socioloog en filosoof Jürgen Habermas, bijvoorbeeld van zijn stelling dat democratie berust op burgers die heel goed geïnformeerd zijn én heel goed gemotiveerd zijn. De openheid van een overheid begint dus met data en informatie en die gaat door met interactie, samenwerking en participatie. Eisen aan een Open Overheid zijn dus dat burgers een democratische inbreng kunnen hebben, dat daar ruimte voor is, door informatie en tools daarvoor te geven, dus alle treden van de participatieladder van informeren tot meebeslissen en co-ceëren. Zo bereiken we veel meer dan een verstijfde meritocratische democratie, maar een maatschappelijk doorleefde vorm, een verbeterde, verdiepte vorm van democratie dus. Dus Open Overheid voor iedereen betekent Democratie voor iedereen. Habermas zegt het mooi; de kern van de democratie is dat als die open staat voor iedereen, dat iedereen in staat is om een meebeslissende rol te spelen. Een Open Overheid is cruciaal om dat te bereiken!”

Welke beelden krijgen Hans en Martijn bij “een maatschappelijk doorleefde vorm, een verbeterde, verdiepte vorm van democratie”?
Hans Alberse: Ik denk bij deze vraag bijvoorbeeld aan een burgerjury. Daar heb ik als burgemeester hele goede ervaringen mee. Met een grote en diverse groep inwoners spraken we over wat we als gemeente inzake een bepaalde kwestie moesten doen. Aan het eind van de dag, na het oordeel van de jury, had ik écht het gevoel gehad met volksvertegenwoordigers in gesprek te zijn geweest. Met een burgerjury kun je heel veel doen. Zo hebben we hen gevraagd op één dag een mening te vormen over vijfentwintig onderdelen van de begroting. Vooraf hadden we goede en begrijpelijke informatie toegestuurd. Na gesprekken gaf de burgerjury een zwaarwegend advies aan de gemeenteraad. De stemkastjes kwamen daarbij goed van pas. Vervolgens nam de gemeenteraad de besluiten van de burgerjury grotendeels over. In een burgerjury heb je geen last van partijpolitiek en coalitie- en oppositiegedrag zoals in de gemeenteraad. Ik vond het spannend om zo zwaar te leunen op oordelen van inwoners. Maar allerlei angsten bleken niet op feiten gestoeld. Inwoners konden verrassend goed het eigen belang scheiden van het algemeen belang. Vertrouwen op inwoners is mij altijd goed bevallen.

“We zijn toe aan groot onderhoud van de Nederlandse democratie.” – Martijn Kool

Martijn Kool: Bij deze vraag denk ik aan twee groepen mensen: de groep die boos is en de groep die in gesprek gaat over hoe ze het graag willen. Laten we met elkaar de groep mensen die alleen maar boos is kleiner maken en de groep vergroten die in gesprek gaat over hoe we het graag willen. Daar ligt dus ook een opgave voor politici die ruimte geven voor experimenten of voor groot onderhoud aan de democratie.

“Of een vernieuwing beter is, daar moeten we voortdurend kritisch naar kijken.” – Merel Heijke

Wat maakt dat je vindt dat groot onderhoud aan de democratie nodig is, Martijn?
Martijn Kool: De Nederlandse bevolking is steeds hoger opgeleid, vindt informatie sneller via internet en communiceert gemakkelijker door alle nieuwe sociale technologie. Daardoor werkt de democratie niet meer zoals Thorbecke het ooit bedacht heeft. Daar moeten we dus opnieuw over nadenken. Bij de start van de democratie, in de politieke arena van Athene, daar werd volgens mij de schaal te groot. Anno 2016 is er met alle sociale en technologische ontwikkelingen die ik schetste ongetwijfeld veel meer mogelijk. Maar ik heb ook de wijsheid niet in pacht, dus ik weet ook niet wat er wel gaat ontstaan. Natuurlijk heeft het politieke systeem de afgelopen 150 jaar heel veel bijgedragen aan welvaart en welzijn in Nederland. Dat moeten we ook niet vergeten. Maar de politieke kaste moet daar niet te veel op vertrouwen. De zegeningen uit het verleden zijn geen garantie voor de toekomst. We moeten inspelen op de onmiskenbare veranderingen in de maatschappij en politiek.

En als het op experimenteren aankomt. Waaraan denk jij dan, Hans?
Hans Alberse: Ik durf de stelling wel aan dat je sportverenigingen zelf de hoogte van de subsidie kunt laten bepalen, mits ze daarover zelf publieke verantwoording willen afleggen aan de gemeenteraad en aan hun eigen achterban. De eigen clubleden zijn namelijk ook inwoners van de gemeente en de inwoners betalen het uiteindelijk toch: of via de contributie, of via de gemeentelijke belastingen. Dat betekent dat het bestuur van die sportvereniging dan heel goed moet verantwoorden waarom er zoveel geld nodig is. Door de openbaarheid van controle zijn we dan naar mijn stellige overtuiging uiteindelijk minder gemeenschapsgeld kwijt, je hebt minder regels nodig en minder ambtenaren die alles moeten voorbereiden en controleren. Helaas kreeg ik andere collegeleden destijds niet mee in mijn voorstel om dit voor drie jaar gewoon eens te proberen.

“Vertrouwen op inwoners is mij altijd goed bevallen.” – Hans Alberse

Wat is jouw beeld bij nieuwe vormen van democratie, Merel?
Merel Heijke: Dan denk ik aan de vele inzendingen op onze Democratic Challenge. Eén daarvan kwam van WijDelfshaven, een groep mensen die heel sterk bezig is met het ontwikkelen van de lokale gemeenschap, lokale initiatieven en probeert mensen te betrekken bij de lokale politieke besluitvorming. Ze zijn geen politieke partij, maar zijn wel gekozen om deel uit te maken van de gebiedscommissie, een soort deelgemeenteraad, deel van de representatieve democratie. Hun vraag is vooral hoe ze een netwerk van initiatiefrijke burgers kunnen blijven en niet veranderen in een politieke partij. Dat vind ik leuke vragen. Nieuwe vormen van democratie ontstaan dus gewoon in het hier en nu. Bijvoorbeeld ook in Amersfoort waar de gemeente samen met stakeholders een groenvisie heeft opgesteld. Nu zeggen de inwoners daar dat ze niet alleen willen meedenken maar ook willen meedoen in de uitvoering. En dat was van tevoren niet bedacht, dus hoe gaat dit verder? Het is leuk om dit vanuit Democratic Challenge te volgen en te ondersteunen.

Vind jij nieuwe vormen per se een verbetering, Merel?
Merel Heijke: Niet per definitie. Ik vind nieuwe vormen zoals burgers die meebeslissen bij begrotingsvragen (burgerbegroting) wel beter passend bij het Nederland van nu. Dan is het een verbetering. Of een vernieuwing beter is, daar moeten we voortdurend kritisch naar kijken.

Tot slot nog een reactie van degene met wiens citaat we deze blog startten: Mellouki, wat vind je van bovenstaande beelden bij een verdiepte, verbeterde vorm van democratie?
Mellouki Cadat: De beelden van Hans, Martijn en Merel zijn van dromers en doeners. Mooi om te zien hoe zij zich – van burgerjury tot sociale technologie via burgernetwerk – een verdiepte, verbeterde vorm van democratie verbeelden. Drie verschillende ervaringen, drie gezichtspunten uit de praktijk die ons laten zien dat je de democratie alleen kan verbeteren als je je er een voorstelling van kunt maken. Alle drie geven voorbeelden van innovatieve democratische ‘niches’ waarin transitie plaats vindt. Innovatie treedt op, vermoed ik, in een mix van gunstige (lokale) omstandigheden: sociaaleconomisch (wijkonderneming, sociaal ondernemerschap), politiek-bestuurlijk (buurtrechten); sociaal technisch (netwerk society); open houding naar elkaar toe van weerbare burgers en kantelende bestuurders (good governance van change agents); gezamenlijk gevoel voor common good en een gedeelde visie voor deepening democracy. Nieuwe combinaties van (bestaande) participatievormen ontstaan in dit relationeel patchwork.

Deze verdiepte, verbeterde vormen van democratie vullen aan of concurreren met traditionele manieren van doen. De burgerjury van Hans ten opzichte van de inspraak; het burgernetwerk van Merel ten aanzien van de politieke partij in de raad. Opmerkelijk is het vliegwielimpact van de doe-democraten: hun dromen voor de wijk weten zij daadkrachtig in doen om te zetten. Met als gevolg een groeispurt in onze wijkenniches van deze groepen buurtmensen die Martijn in gesprek ziet gaan over wat zij waardeloos en waardevol vinden en hoe ze het graag willen hebben. Dit beïnvloedt heel empirisch en pragmatisch lokaal beleid langs de beleidscyclusstappen van agenda setting, besluitvorming en budgetmonitoring.

De beelden van Hans, Martijn en Merel verwijzen naar een verschijnsel dat ik als de manifestatie van een verschuiving analyseer: weg van de traditie. De weg oppakken van een transitie naar hedendaagse democratie. Durchsetzung der neuen Kombination… in het vormgeven aan een nieuwe verhouding tussen participatiedemocratie en representatieve democratie. Onder welke voorwaarden gaat het duurzaam groeien? Laten we de democratie dromen… en doen!