Wat levert Open Overheid op?
Antwoorden van practitioners

In vrijwel alle interviews stelden wij een variatie op de vraag: ‘Wat levert Open Overheid op?’. In deze blog geven wij een ordening van en een reflectie op de vele antwoorden die wij kregen van de practitioners van Open Overheid.

De antwoorden van de geïnterviewden zijn gemakkelijk te rubriceren in economische, sociale en democratische baten van Open Overheid. Open Overheid jaagt de economie aan en leidt tot een efficiëntere en beter presterende overheid. Door Open Overheid ontstaat samenwerking, komt de regie meer bij burgers te liggen en sluiten overheid en maatschappij beter op elkaar aan. Verantwoording en begrip gaan hand in hand. Open Overheid en transparantie biedt een tegenwicht tegenover het beeld dat de overheid wel alles over burgers weet, maar niet andersom.

Economische baten

De economische baten ontstaan doordat een Open Overheid de economie aanjaagt, tot een efficiëntere en beter presterende overheid leidt.

Open Overheid jaagt de economie aan …

“Open Overheid ondersteunt de internet economie.” – Stef van Grieken Technical Program Manager van Google.org, de filantropische tak van Google, lees hier het hele interview.

“Openheid zorgt ervoor dat het makkelijker wordt voor ander partijen om waarde te genereren. Geslotenheid kun je in dat opzicht zien als economische barrière om te innoveren.” – Hans de Zwart, directeur Bits of Freedom, lees hier het hele interview.

“De economische waarde van informatie als elementaire grondstof wordt steeds meer gezien. Archivarissen dragen flink bij aan de bewustwording hiervan.” – Marens Engelhard, rijksarchivaris en algemeen directeur van het Nationaal Archief, lees hier het hele interview.

… leidt tot een efficiëntere overheid, …

“Het is ook voor organisaties zelf voordeliger als ze openbaarheid eerder in het proces regelen. Dat lijkt niet zo, omdat niets doen niets lijkt te kosten, maar dat is niet zo. Kijk bijvoorbeeld maar naar de kosten van het afhandelen van Wob-verzoeken momenteel. Het is dus een investering. Er wordt te vaak incidenteel gehandeld, terwijl we er structureel naar moeten kijken. Natuurlijk moet je dat gefaseerd doen, bijvoorbeeld door te beginnen met waar je als organisatie het meest op bevraagd wordt. Organisaties doen zichzelf te kort en maken het zichzelf moeilijk als ze dit achteraf en handmatig blijven doen.” – Bodien Abels, adviseur strategische openbaarheid bij het Nationaal Archief, lees hier het hele interview.

‘Tegenwoordig is veel meer de vraag: welke dingen ga je als ambtenaar in beweging zetten om deze indirect gestuurd te krijgen? Hoe creëer je beweging in de richting waarop jij wil dat het beweegt? Dus als je gaat bloggen en je blogs worden breed gedeeld, dan bereik je dat je bijdraagt aan de slagkracht van de overheid als geheel.” – Davied van Berlo, strategisch adviseur netwerksamenleving, ambtelijk vakmanschap en kennisnetwerken, lees hier het hele interview.

“Open Overheid stelt overheden in staat stelt om veel efficiënter te opereren.” – Stef van Grieken, Technical Program Manager van Google.org, de filantropische tak van Google, lees hier het hele interview.

… en een beter presterende overheid.

“Een overheid die pas aan het eind van het beleidstraject aanraakbaar wordt, ontneemt mensen de aanraakbaarheid onderweg. Daarom moet een overheid op alle niveaus aanraakbaar zijn, van Open Data tot Open Informatie tot Open Contact. Als we zó openheid in de overheidsprocessen inbakken, dan leidt dat uiteindelijk tot een beter presterende overheid.” – Guido Rijnja, coördinator algemeen communicatiebeleid bij de Rijksvoorlichtingsdienst van het ministerie van Algemene Zaken, lees hier het hele interview.

“Ik dacht de informatie gebruikt zou worden door mensen van buitenaf die een school willen kiezen, of een ziekenhuis, of een restaurant waar ze gaan eten. Maar dat gebeurt eigenlijk heel weinig. Tegelijkertijd zie je dat de organisaties waarover het gaat, wel de neiging hebben om zich aan te passen aan het feit dat die informatie openbaar wordt gemaakt. Vreemde ogen dwingen. De informatie wordt dus niet zozeer door de buitenwereld gebruikt, maar toch heeft die invloed. Dat is voor Open Data denk ik van heel groot belang.” – Albert Meijer, hoogleraar Publieke Innovatie aan de Universiteit Utrecht, lees hier het hele interview.

“Open Overheid jaagt de economie aan en leidt tot een efficiëntere en beter presterende overheid.”

Sociale baten

De sociale baten ontstaan doordat samenwerking ontstaat, de regie meer bij burgers komt te liggen en overheid en maatschappij beter op elkaar aansluiten.

Door Open Overheid ontstaat samenwerking …

“Ik zie Open vooral als een als middel om beleidsdoelstellingen te bereiken. De overheid en de maatschappij samen kunnen veel meer bereiken dan de overheid alleen.” – Peter Millenaar, senior informatiemanager van de provincie Groningen, lees hier het hele interview.

“Als we allemaal transparant zijn, dan kunnen we beter samenwerken en gebruik maken van elkaars expertise en talenten.” – Bart Pastoor, o.a. provincie Limburg en adviespraktijk Barticipatiedotcom, lees hier het hele interview.

“Als inwoners door Open Data of Open Verantwoording kunnen meepraten over wat de gemeente doet en wat het effect daarvan zou moeten zijn, dan kunnen ze beter meedenken en meedoen. Dan hoor je als gemeente dat inwoners soms liever wat anders willen of andere effecten waarnemen. Inwoners zien in hun wijk wat er nodig is! Je krijgt echte gesprekken, Open Contact met inwoners, waar iedereen uiteindelijk beter van wordt.” – Ines Balkema, adviseur Inspraak en Participatie, projectleider Right to Challenge bij de gemeente Rotterdam, lees hier het hele interview.

… waardoor de regie meer bij burgers komt te liggen …

“Ik denk dat een Open Overheid die transparant is in haar proces en transparant is in de gegevens die zij heeft, burgers veel meer de mogelijkheid geeft om zelf regie te hebben in het contact met die overheid. Burgers hebben recht op regie en als je niet transparant bent dan kunnen ze die regie niet pakken. Burgers moeten de regie hebben, moeten zich kunnen verdedigen en daarom moet je als overheid ook toegankelijk en transparant zijn.” – Arre Zuurmond, Gemeentelijke Ombudsman van Amsterdam en omliggende gemeenten, lees hier het hele interview.

“Ik vind dat je op het gebied van stedelijke vernieuwing hele mooie voorbeelden ziet van – ik vind het een vreselijk woord – burgerparticipatie die voortkomt uit het delen van informatie. Als een gemeente aangeeft wat voor de ontwikkeling van een bepaalde plek of buurt de mogelijkheden zijn, dan is er enorm potentieel om zelf initiatieven te nemen.” – Marens Engelhard, rijksarchivaris en algemeen directeur van het Nationaal Archief, lees hier het hele interview.

… en overheid en maatschappij beter op elkaar aansluiten.

“Een Open Overheid, als je het goed doet, creëert betrokkenheid. Creëert meedenken. Je organiseert veel meer denkkracht dan wanneer je dat niet zou doen. (…) Uiteindelijk sluit het beleid daardoor beter aan op de wensen van de samenleving.” – Bas Eenhoorn, digicommissaris, lees hier het hele interview.

“De beweging ‘maak van nul een punt’ werd sterker door dialoog. Zo kon ik onze beweging verbinden met voorlopers en middenmoters. We werden uiteindelijk zo sterk vanuit de Twitter gemeenschap gesteund dat het beleid in beweging kwam.” – Bart Pastoor, o.a. provincie Limburg en adviespraktijk Barticipatiedotcom, lees hier het hele interview.

“Ik wil een gemeente die deelt en betrekt. Dat is voor mij de kern van Open Overheid. Via Breda Begroot en Het Geld van Breda delen we de begroting en betrekken we inwoners bij begrotingskeuzen. Daarbij vind ik het belangrijk dat de begroting van Breda voor iedereen begrijpelijk is. Dat betekent duidelijke taal en zo veel mogelijk zichtbaar maken, bijvoorbeeld met een infographic. Met een begroting in Jip en Janneke taal willen we meer inwoners dan anders bereiken.” – Patrick van Lunteren, wethouder gemeente Breda, lees hier het hele interview.

“Wij krijgen meer inzicht in de behoefte van degene die een informatie verzoek indient, maar degene die het verzoek indient geven we ook meer inzicht in hoe het bij de gemeente werkt. In 2014 zijn er dan ook geen bezwaarschriften ingediend naar aanleiding van Wob-verzoeken en geen dwangsommen uitgekeerd.” – Marieke van Paassen, projectleider van het Wob-team in Gouda, lees hier het hele interview.

“Door Open Overheid ontstaat samenwerking, komt de regie meer bij burgers te liggen en sluiten overheid en maatschappij beter op elkaar aan.”

Democratische baten

De democratische baten ontstaan doordat verantwoording en begrip door Open Overheid hand in hand gaan en transparantie een tegenwicht biedt tegenover het beeld dat de overheid wel alles over burgers weet, maar niet andersom.

Verantwoording en begrip gaan hand in hand …

“Ik vind het belangrijk om rekenschap af te geven over wat ik doe. Ik word immers betaald met belastinggeld. Ook denk ik dat het goed is als ambtenaren laten zien waar hun werk uit bestaat. Laat maar zien hoe interessant en complex je werk is. Op die manier ontstaat ook meer begrip voor de manier van werken van de overheid. Verantwoording en begrip gaan vaak hand in hand en vormen belangrijke baten van openlijk werken.” – Davied van Berlo, strategisch adviseur netwerksamenleving, ambtelijk vakmanschap en kennisnetwerken, lees hier het hele interview.

“Open Overheid helpt om de overheid transparant en accountable te maken.” – Stef van Grieken, Technical Program Manager van Google.org, de filantropische tak van Google, lees hier het hele interview.

“Ik denk dat Open Overheid in de eerste plaats nieuwe vormen van afrekenbaarheid en inzichtelijkheid kan opleveren. Mensen die bij de overheid werken kunnen veel meer begrip ontvangen voor wat er wel gebeurt en ook voor hoe ingewikkeld het soms kan zijn. Altijd zijn er meer wensen dan je kunt inwilligen. Ik heb dat zelf gemerkt toen ik ging kijken bij de open begroting van Amsterdam-Oost, waar je online kon inzien waar in de buurt geld aan uitgegeven wordt. Ik vind het waardevol dat mensen door meer inzicht te krijgen kunnen zien wat dit soort basisvoorzieningen kosten. Dat een park of een zwembad misschien wel kan, maar niet allebei. Ik denk dat dat voor mensen die bij de overheid werken een heel positief punt is, dat ze daardoor meer begrip kunnen voelen in plaats van weerstand, door open te zijn over wat er gebeurt.” – Marietje Schaake, lid Europees Parlement’ – Marietje Schaake, lid Europees Parlement, lees hier het hele interview.

… en transparantie biedt tegenwicht tegenover het beeld dat de overheid wel alles van burgers weet, maar niet andersom.

“We leven elke dag meer in een wereld waarin we als burger 100% transparant moeten zijn, met een overheid die op elke centimeter kijkt wat we aan het doen zijn. Meer openheid van de overheid zou dat weer meer in evenwicht kunnen brengen.” – Hans de Zwart, directeur Bits of Freedom, lees hier het hele interview.

“Verantwoording en begrip gaan hand in hand door Open Overheid en transparantie biedt een tegenwicht tegenover het beeld dat de overheid wel alles over burgers weet, maar niet andersom.”

Elke organisatie zijn eigen batenmix

Iedere organisatie heeft uiteindelijk zijn eigen mix van baten. Wij adviseren iedere organisatie zelf eerst goed na te denken over de beoogde baten. Bepaalde vormen van Open Overheid zoals Open Data en Open verantwoording lenen zich bijvoorbeeld beter voor politiek en economische baten en andere vormen zoals Open Aanpak en Open Contact lenen zich beter voor bepaalde sociale baten.

Arjan el Fassed, directeur van de Open State Foundation geeft in zijn interview een sterk voorbeeld van een mooie batenmix van meer Open Overheid en meer Open Data: “Nieuwe toepassingen, betere publieke dienstverlening, meer bedrijvigheid, betere kwaliteit van data. Maar ook voor de overheid zelf kan meer informatie open beschikbaar stellen veel opleveren. Er zijn onderzoeken waaruit blijkt dat ambtenaren 15 tot 20% van hun tijd bezig zijn met het zoeken naar informatie. Binnen de eigen organisatie is dat vaak al lastig, maar over organisaties heen helemaal. Het open en vindbaar beschikbaar stellen van die informatie kan enorm veel tijdswinst opleveren. Maar kijk bijvoorbeeld ook naar Wob-verzoeken en wat het nu kost om die af te handelen. Het actief openbaar beschikbaar stellen van informatie kan daar enorm veel tijd en kosten besparen. Een ander voorbeeld is de data die wij over subsidies beschikbaar hebben gesteld. Hierdoor werd voor overheden onderling ineens zichtbaar dat ze soms subsidie aan dezelfde ontvangers verstrekken, terwijl ze dat eerder niet van elkaar wisten. Het zorgt dus ook voor inzicht.”

De tragiek van de meetbaarheid

Veel van de baten van Open Overheid zijn helaas niet goed meetbaar. Het antwoord van Ines Balkema, adviseur Inspraak en Participatie, projectleider Right to Challenge bij de gemeente Rotterdam is wat dat betreft illustratief: “Ik denk zeker dat transparantie veel gaat opleveren, maar ik weet niet zeker of het allemaal te meten is. Ik geloof dat transparantie een stuk wantrouwen bij inwoners weghaalt. Bijvoorbeeld doordat inwoners kunnen zien dat je als gemeente vaak heel scherp inkoopt. Neem bijvoorbeeld het onderhoud van de buitenruimte. Dat kost tussen de €1,20 en €3 per m2 per jaar. Natuurlijk is het de vraag of inwoners daar dan een inrichting voor terugkrijgen waar ze tevreden over zijn, maar daar kunnen we het over hebben.”

De visie van Mellouki Cadat, senior adviseur team Sociale zorg in de wijk van Movisie, is sterk invoelbaar, maar de vraag is of het ook meetbaar is: “Uit eigen ervaring kan ik zeggen dat budgetmonitoring kennis bij de overheid en inwoners oplevert. Voor burgers betekent dit dat ze weten welke financiën zijn gekoppeld aan welke thematiek; soms per straat nauwkeurig. En vooral dat ze snappen waarom bepaalde keuzen voor de wijk of buurt zijn gemaakt. Het levert financiële kennis, maar ook beleidskennis en politieke kennis voor hen op. Kort gezegd: begrip voor de ander, voor de overheid. Herkennen van het gelijk van de ander. Datzelfde gold ook voor de ambtenaren: de wijsheid van inwoners zien, en vooral: weten wat er in de buurt leeft! Systeemwereld en leefwereld ontmoeten elkaar als ze daar beiden voor open staan.”

Albert Meijer, hoogleraar Publieke Innovatie aan de Universiteit Utrecht, is iemand die zich sterk heeft toegelegd op het meetbaar maken van Open Data, een onderdeel van Open Overheid, bijvoorbeeld in De Publieke Waarde(n) van Open Data. Hij zegt in het interview het volgende over de tragiek van de meetbaarheid: “Het onderzoeken van het effect van Open Data is ingewikkeld. Je ziet eigenlijk veel complexere relaties om die informatie, ook bij schoolkeuze waar ik onderzoek naar gedaan heb. Het is niet zozeer dat die prestatiesites op internet niets doen, ze zijn wel van belang, maar je moet ze begrijpen binnen een ecosysteem. Het is niet betekenisloos, maar je kunt het niet goed begrijpen zonder de dynamiek eromheen. Het verrassende was dus dat de dynamiek van sociale systemen veel groter is dan je denkt. Het boekje heb ik ‘Vreemde ogen dwingen’ genoemd. Ik dacht de informatie gebruikt zou worden door mensen van buitenaf die een school willen kiezen, of een ziekenhuis, of een restaurant waar ze gaan eten. Maar dat gebeurt eigenlijk heel weinig. Tegelijkertijd zie je dat de organisaties waarover het gaat, wel de neiging hebben om zich aan te passen aan het feit dat die informatie openbaar wordt gemaakt. Vreemde ogen dwingen. De informatie wordt dus niet zozeer door de buitenwereld gebruikt, maar toch heeft die invloed. Dat is voor Open Data denk ik van heel groot belang.”

Bouwstenen om verder te komen

Volgens ons zijn dit twee belangrijke adviezen om verder te komen met Open Overheid:

1. Denk goed na over welke baten van Open Overheid jouw organisatie wil behalen.
2. Bepaal vooraf hoe ver jouw organisatie wil gaan in het meetbaar maken van Open Overheid.

Specifiek voor het onderdeel Open Data van Open Overheid onderschrijven wij de vijf bouwstenen zoals die in De Publieke Waarde(n) van Open Data staan verwoord:

1. Van het openen van data naar coproductie van publieke waarde.
2. Van veronderstellen naar realiseren van meervoudige publieke waarde(n).
3. Van eenzijdige actie naar een maatschappelijk leerproces rondom Open Data.
4. Van kansen voor iedereen naar aandacht voor verdelingsvraagstukken.
5. Van rekenen op winst naar het saldo bepalen.